"Q әрпі туралы гәп
Бұл жазбада 3 нәрсе жөнінде сөз қозғаймын: қоғам көрінісі; Q әрпінің шынайы табиғаты; келелі мәселенің шешімі.
Менің жазбамды әсіресе Қазақстан Ұлттық Телеарнасының журналистері және қызметкерлері байқаса ма деймін.
1. Тіліміз латынға көшудің қарсаңында тұр. Осы орайда, ескеруіміз керек тұс — игі бастамамыздың тәуекелге толы екендігі. Латынға көшердегі қуантар жайт, халық арасынан біршама энтузиаст өз үлесін қосуға барынша тырысуда — қоғамда пікірталас пайда болды. Ал кез келген пікірталастың ақыр соңында мардым әкелері — заңдылық.
Бірақ кей топтардың немесе адамдардың бұл маңызды істі өз пайдасына ғана асыруға талпынып жатқаны өкінішті. Одан қалды, сол пайдақорлықты аңқау жұрттың еш байқамауы да көкірекке уайым ұялатады.
Бүгін, біраз компаниялар ребрендинг жасағанда, бір ортақ үрдіс байқалады: Q әрпін жөнсіз қолдана беру. Еске түсіріп көріңіз, бұрын қашан көріп едіңіз банктің, әуе компаниясының қазақ тілінің тағдыры үшін сонша беріліп ат салысқанын (QAZAQ BANKI, QAZAQ AIR, QAZKOM)? Қайта интернетте тіл мәселесінің "видео-мысалдары" көбінесе сол банктер мен әуе жолдарында туындап жатады емес пе?
Бұл орайда, Q әрпі — тарихқа үңілу немесе түп-тамырды зерттеуге шақыруға емес, жай ғана популистік айлаға, тренд ізіне еруге көбірек ұқсайды. Латынның Q әрпі — қазақтың ұлттық сана-сезімінің орны толмас тірегі емес, керсінше мешеу таңба.
2. Неге? Q әрпінің “ахилесс өкшесі” қайсы?
Өте ұтымсыз. Өз жолымызды немесе ерекше әрпімізді таптық деп сайрандамас бұрын, ойланып алу керек. Себебі шынына келсек, Q — қалдық әріп қана.
Біріншіден, таңбаның “өмірбаянына” тоқталсақ, “Q” бұрынғы кездері латын тілінде, “K” мен “G” әріптерімен қатар, /к/ және /г/ дыбыстары үшін қолданылған.
Алайда, өзінің ыңғайсыздығы үшін көптеген мысалдарда жаппай “K” немесе “G” әріптерімен алмастырылған: EQO – EGO¹. Кейін, еуропалық тілдерде бұл әріпті тек “U” әрпімен тіркескенде ғана қолданатын болды (question, quest, aqua).
Соңғы онжылдықтарда ғана арап тілінен енген сөздер үшін жұмсалуда (Quran, Qatar). Бүгін, латын әліпбиіндегі бірқатар тілдің ең сирек әрпі — “Q”, олардың ішінде: ағылшын, неміс, голланд, швед, чех, норвег және т.б. тілдер¹¹. Уақыт өте, Q әрпінің қолайсыздығына бұл тілдерде сөйлеушілердің көздері жеткен, содан ол реформалар барысында алмастырылған.
Бұл әріптің ыңғайсыз болғаны сонша, машина нөмірлерінде де бұл әріпті қолдануға тыйым салынған: “О” әрпімен шатастыру аса ықтимал болғасын. Қазақстанда да ол тыйым ережелер тізімінен орын алып тұр.
Ал қолжазбада, үлкен “Q”-ді — “О”-дан, кіші “q”-ді “g”-ден айыру қиынға соғары сирек емес.
Қазақ тіліндегі “Қ” әрпін енді “Q” әрпімен ауыстыруды ұсынған және қолдаған адам саны жетеді. Бірақ қазақ тілінде “Қ” — ең жиі қолданылатын әріптердің бірі.
Оған дәлел қайдан? Біріншіден, қазақ тілінің жиілік сөздігіне зер салсақ, “Қ” әрпінен басталатын сөз саны — ең көп, І орында тұр².
Екіншіден, сөздердегі Қ-ның жалпы жиілігіне назар аударайық. Қазақ тіліндегі адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын ашайық³: барлық Қ әрпін санап шықсақ (әрине компьютерлік бағдарламамен), бұл жолы да жиі кездесетін әріптердің 10-дығынан табылып тұр, ал жалпы қолданылған әріп саны — 42 екенін ескергеніміз жөн. Ал ағылшын тіліндегі декларация нұсқасында Q — ең сирек төртінші әріп⁴.
Демек, аталмыш энтузиастар қазақ тіліндегі ең жиі кездесетін, тіпті ең маңызды әріпті латынның ең бір сирек кездесетін, қолданыстан барынша шеттетілген әрпімен алмастырмақшы ма? Енді Сіздің де бұл жерде жалаңаш популизм мен трендтен басқа дым қисын мен мардым жоқ екенін түсінемісіз?
3. Мүмкін, осыны оқығасын тығырыққа тірелдік деп болжап отырған шығарсыз? Жо-жоқ, бұл мәселені шешуге қазақ тілінің төл мықтылығы көмекке жетіп келді.
Қазақ тілі — үндестік (сингармонизм) заңдарын сақтап қалған сирек тілдердің бірі. Маған сөздіктен ҚӘ, ҚӨ, ҚЕ, ҚӨ, ҚҮ деген тіркес таба аламысыз? Немесе төл сөздеріміз қатарынан КА, КО, КҰ, КЫ деген тіркесті ше? Демек, қазақ тілінде Қ дыбысы тек жуан дауыстылармен қатар кездесе алады. Ал К — жіңішкелермен. Келесі тәсілді әлдеқашан бірнеше энтузиаст ұсынған болатын. Ал бұл әдістің жеңісі неде дермісіз?
Латында “К“ дыбысы үшін де, “Қ” дыбысы үшін де — “K” әрпін, сондай-ақ “Г“мен “Ғ” үшін “G” әрпін қолдану көкейді тесіп тұрған бірнеше мәселені түп-тамырымен шешеді.
Біріншіден, бұл тәуекелден көп шошымаңыз: қазақтың төл дыбыстары жоғалмайды. Себебі бізге дейін-ақ түркімен, татар, ноғай, қырғыз тілдерінде және түрік тілінің диалектілерінде, үндестік заңына қарап, жалғыз “К” әрпін керек кезде — “К”, керек кезде “Қ” деп оқиды. Бұл ережеге бұл халықтар 80 жылдай уақыт шатаспай ілесуде.
Ал әдеби түрік тілінен (Қ дыбысы жоқ) Қ дыбысы латынға көшкенге бірнеше ғасыр дейін де жойылып кетті-міс.
Екіншіден, “Шет тілінен енген КА, КО дегендерді ҚА, ҚО деп оқимыз ба?!” — иә, оқимыз. Сөздерді тілімізге бейімдегенде, оларды қазақ тілінің заңдарына бағындырып бейімдеу — таза логикалық шешім.
Білмесеңіз, өзін-өзі құрметтейтін кез келген тіл бұл әлемде өз заңдары бойынша ғана кірме сөздерді қабылдап алады. Ал қазақ тілінің төл табиғатымен, расында, кирилге көшпес бұрын көптеген КА, КО сөздері ҚА, ҚО деп енгізіліп отқан. Мәселен, 20-жылдарда латында жазылған халық санағында “қазақтар — мұнша…, …, орыс қазақтар — сонша…” деп жазылған. Орыс қазақтар деген бұл жерде — казактар (козактар).
Осы орайда, үшіншіден айтарым, бұл идея қарсыластары айтатын менің сүйікті аргументім: “Біз сонда казак боп кетеміз бе?! Біз қазақпыз ғой!” Жоқ, біз казак болмаймыз.
Бұл паранойяның мәнін түсіну біраз қиындықтар тудырады. Ұлтымыздың аты, бұл идеяны қолдасақ және қолдансақ, Kazak (Kazakstan) болып жазылары рас. Бірақ, біріншіден, казактармен қазақтарды шатастыру мүмкін емес: казактарды тіпті ұлт ретінде есептеу екіталай.
Сізше, расында бұл әлем картадағы дардай Қазақстанды тани ма, әлде казактарды ма? Мәселен, түріктер орыс казактарын да, қаракөз қазағымызды да бірдей Kazak дейді, бірақ сонда олар кімнің бауыр, кімнің көрші екенін ұмытып жүр меді?
Ал өз тілімізде, қазақты Kazak [қазақ] деп жазсақ, орыс казактарын Kozak [қозақ] деп жазу да орынды шешім емес деп кім айтты? Олар, әуел баста, өз тілдерінде де “козак” деп аталған-тын. Ағылшын тілінде, мысалы, Cossack деп жазылады.
Екіншіден, аталмыш түркімен, татар, ноғай, қырғыз тілінде сөйлеушілер Қ-ны біздің ұлтымыздың атын атағанда емін-еркін айтады: Kazak олар үшін — Қазақ. Менше, жалпылап айтқанда, қазақтар интеллект жағынан бұл халықтардан таяздау емес шығар? Сіз қалай ойлайсыз? Қазақстандағы білім сапасы Түркіменстандікінен, Қырғызстандікінен төменірек пе?
Қорытындылай келе, тілімізді “игі бастама екен” деп құртып алмайық. Q деген — тап болған кеніш емес, жай ғана “ісігі бар О”, ал ісіктің бәрі қатерсіз емес. Бұл әріпті жапатармағай қолдану — мода, тренд, PR жолы. Ал кез келген мода мен тренд ақыры өшуге душар. Ал тіліміз, мода өшкесін, Q қаптаған бір қалдыққа айналмақшы ма?"
Бейбарыс СЕЙТАҚТЫҢ фейсбуктегі парақшасынан
Просмотров материала: 3 457
