Евразия-1 телеарнасында Басты-prime деген аталуының жартысы қазақша, жартысы ағылшынша хабар бар. Сол хабардың 01.06.2020 күнгі жұмысында елдегі беделді-беделді азаматтарды шақырып журналист қызымыз ұлттық тәрбие туралы, білім туралы, оқулықтардың сапасы туралы келелі әңгіме қозғады. Сөз соңында айналып келгенде мәселенің барлығы қазақ тіліне келіп тірелді. Хабарға қатысқан Қоғамдық келісім ұлттық кеңесінің екі мүшесі ендігі жерде білім саласында терең реформа жүретіндігі туралы айтып, жіберілген қателіктер мен кемшіліктерді де атап өтті.
Сөйтіп талай жараның аузы тырналды. Ал 04.06.2020ж. күні сол хабардың тақырыбы мемлекеттік қазақ тіліне арналды. Тағы да беделді азаматтар шақырылып, еліміздің қазақ тілінің мәселелері жан-жақты айтылды, тағы да талай жараның аузы тырналды, тіпті шиқандай болды десе де болады.
Көңілге қонатын ұсыныстар да айтылды – Қыдырәлі Болман бауырымыз ұрпақ тәрбиесінде этнопедагогика мен психологияда баса мән беру керектігін айтты. Тіпті оған «әжелер педагогикасы» деген сүкімді ат ойлап та қойыпты. Екінші бір шешен – тіл үшін күрес тоқтамасын! – деді.
Өткен ғасырдың 90-шы жылдары бір үлкен жиында академик Рахманқұл Бердібаев ағамыз: «Ана тіліміздің жолында жүректер тоқтаса тоқтасын, күрестер тоқтамасын»,- деп еді. Содан бері ештеңе өгермеген ғой.
Осы отыз жылдың ішінде қазақтың тілі үшін тоқтаған мыңдаған жүректердің ішінде Әбіш Кекілбайдың, Шер-ағаң Нұртазаның да жүректері бар екенін ұмытуға болмас. Сонда отыз жыл бойы бір тепкен тасымызды қайта-қайта тепкілеп келе жатқанымыз қалай?
Осы уақыт аралығында мәселе түбегейлі шешілген жоқ, себебі қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде өз тұғырына отырғызатын механизмдер мен тетіктер біздің Заңдар мен заңнамаларда қарастырылмаған. Сондықтан атқарушы билік мемлекеттік тілді дамытуда жиналыстар, шоу-концерттер мен жоғарыда аталғандай телехабарлар, БАҚ-дағысын-мақалаларды ортаға салып халықты алдарқатады да қояды.
Тілді дамытудың анық механизмдері Заңдарда бекітілмеген соң кімнің неге жауапты екені де айқын емес, кімді не үшін мақтап,не үшін даттап, жазалайтыны да белгісіз. Тәуелсіздігіміздің 30 жылға жуық уақытында мемлекеттік тілдің мәселесімен жауапқа тартылған бірде-бір шенеунік болған жоқ. Ал тілдің тағдырына алаңдаған, шырылдаған мыңдаған, тіпті он мыңдаған шоу-жиналыстар өтіп жатыр, өтіп жатыр. Бірақ, одан ығысып, қыңып жатқан Үкімет пен оның мүшелерін тағы көре алмаймыз.
Солай бола берері де анық сияқты. Себебі, біздегі Заңдар бойынша мемлекеттік тіл үшін ешқандай шара да, жаза да қолданылмайды. Сонда, әлгі тіл үшін шырылдаған он мыңдаған әр түрлі деңгейдегі іс-әрекеттер мен жиындардың нәтижесі қайда? Құдды бір «тұлыпқа мөңіреген сиырдаймыз». Нәтиже бермейтін әңгімені атам – ҚАЗАҚ мәймөңке демеуші ме еді? Несіне мәймөңкелей береміз? Қашанғы мәймөңкелейміз?
Қазақстанның кез-келген Заңы Ата-Заңымыз – Конституцияға негізделген. Конституциямыңыздың 7-бабында Қазақ тілі мемлекеттік тіл деп бекілген, ал 93 бабында атқарушы билік мемлекеттік тілдің еркін әрі терең меңгерілуі үшін ұйымдастырушылық, материалдық және техникалық жағдайдың бәрін жасауға міндетті делінген. Қайталап айтайық – МІНДЕТТІ.
Біз осы міндетті деген сөзді 30 жыл бойы шоу-жиналыстармен жылы жауып келеміз, мәймөңкелеп. Өзімізді өзіміз алдап. Ал министрлер қызметке келгенде – «Конституция талаптарын мүлтіксіз орындаймыз»,– деп ант-су ішіп, уәде береді.
Ал Конституция бойынша кез-келген Министр, атқарушы органдардың кез-келген өкілі Қазақ тілінің дамуы үшін ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ, МАТЕРИАЛДЫҚ және ТЕХНИКАЛЫҚжағдайдың бәрін жасауға МІНДЕТТІ. Тоқ етерін айтар болсақ, атқарушы билік берген анттары мен уәделерін орындамай, Конституция талаптарын өрескел бұзуда. Осындай жарымжан заңдарды қабылдап жіберген Парламентті түсіну де оңай болып тұрған жоқ.
Білім және ғылым саласында ҚАЗАҚ тілі мәселесін одан ары қарай ушықтырған міндетті орта білімге ағылшын тілін қосымша міндеттеп, күштеп тықпалау болды. Бұл проблеманы тудырған Білім және ғылым экс-министрі Б. Жұмағұлов еді.
2012 жылы осы кісінің бұйрығымен бала-бақшадан бастап бүткіл орта мектепте ағылшын тілін оқыту міндеттелді. Осы бұйрықтан кейін ҚАЗАҚ тіліне жасалмаған ұйымдастырушылық, материалдық және техникалық жағдайдың бәрі ағылшын тіліне жасалды. Халық қарсы болды. Бірақ, оған Б. Жұмағұлов мырза пысқырмады да.
«Үш тұғырлы тіл концепциясын»ту ғып ұстаған келесі экс-министр Ерлан Сағадиевтің ағылшын тілін бас-көзге қарамай тықпалап мектептер мен басқа оқу орындарда тереңдетіп ендіруі ҚАЗАҚ тілін тұралатты десе де болады. Әрине бұған тағы да Халық наразы болды.
Есіңізде болса, осыдан 4-5 жыл бұрын ұлт жанашырлары «Сағадиев, келіңіз» деген үндеу тастап, экс-министрді Алматыға шақырды. Ол жиынға Е. Сағадиев келмеді. Өз орнына Р. Алшанов бастаған бір топ ЖОО-ның ректорлары мен министрліктің жауапты қызметкерлерін жіберді.
Ұлт жанашырлары мен қоғам қайраткерлерінің «Неге?» деген нақты сұрағына «Шешім қабылданып қойды» - деген мәймөңке жауап берілді. Сол жиында Айдос Сарым 30 жыл бойы орыс мектептерінде ҚАЗАҚ тілінен сабақ берген мұғалімдер мен сол мектеп директорларын жауапқа тарту керек деген ұсыныс айтты.
Ол жиынға қатыспасам да менің өзім Бас прокуратураға ресми өтініш жасап Б. Жұмағұловтың бұйрықтары мен Е. Сағадиев бекітіп, басшылыққа алған «Үш тұғырлы тіл» концепциясының Конституция талаптарына сәйкестігі туралы түсініктеме беріп, құқықтық баға берілуін сұрадым.
Менің ресми өтінішіме ҚР БҒ вице-министрі Э. Суханбердиеваның қолымен ақылға сыймайтын жауап алдым. Ол жауаппен келіспейтінімді, тіпті келісе алмайтынымды баяндап Бас прокуратураға хат жолдағанмын, тағы да. Оған әлі күнге дейін жауап жоқ. Сонымен тіл үшін күрестің бұл кезеңі де мәймөңкемен аяқталды десе болады. Кім ұтты? Кім ұтылды? Бәрі айқын.
Ал ҚАЗАҚ-тың ұтылғаны анық. Егер Ұлттың мәселесін талқылап жатқан хабардың атының өзі жартылай қазақша, жартылай ағылшынша болса, Қазақ тілінің тұралағаны емей немене? Ал осының «сара жолын» салып берген, ҚАЗАҚ тіліне, Конституцияға қарсы механизм мен тетіктерін жасауға мұрындық болып, басқарған кімдер? Олар жоғарыда аты аталған екі экс-министрлер.
Бұл жағдайға төземіз бе? Жоқ, әрине! Сонда не істемек керек? Ең алдымен экс-министрлер Б. Жұмағұлов пен Е. Сағадиев салған «сара жолмен» дөңгелеген «ҚАЗАҚ-ты тұралату доңғалағын» тоқтату керек. Ол үшін олардың қолымен іске қосылған құқықтық актілердің заңды күшін жою қажет. Яғни, ол құқықтық актілердің. Конституция талаптарына сәйкестігі жөніндегі құқықтық баға берілуі түсінікті. Ал экс-министрлерге Үкімет мүшесі ретінде, саяси тұлғалар ретінде саяси баға беріліп, тиісті жауапқа тартылғаны жөн болар.
Ал енді Басты-prime бағдарламасының атын толық қазақшалап «Басты пайым» деп атағаны жөн. Мемлекеттік тіл ҚАЗАҚ тілі болған соң телехабарлар болсын, жарнама болсын, газет-журналдар болсын, жалпы барлық аттар мен атаулардың қазақша болғаны абзал. Несіне мәймөңкелейміз? Кімге жалтақтаймыз?
Тілдің жолында жүректер тоқтаса да, күрестер тоқтамайтыны анық!!!
Нұғман Аралбай, биология ғылымдарының докторы, профессор
Просмотров материала: 13 298
