Қазақстандағы митингілер: заңда не өзгерді

ТОЛЫҒЫРАҚ   

Алайда іс жүзінде белсенділер бейбіт жиналыстарды өткізуге рұқсат ала алмай жатады, себебі олар «белгілеген күні қала әкімдігі басқа іс-шара өткізетін болып қалады».

Бұл ретте митингілер мен бейбіт жиналыстар ұйымдастыру — Қазақстан азаматтарының негізгі саяси құқықтарының бірі. Кейінгі жылдары не өзгергенін Youth.kz баслымы заңгерлерден білген.

ХАБАРЛАМА НЕМЕСЕ РҰҚСАТ   

Заңға сәйкес ұйымдастырушы митинг, пикет немесе басқа да бейбіт жиналыс өткізу туралы хабарламаны іс-шара өтетін күнге дейін бес жұмыс күнінен кешіктірмей атқарушы органға жіберуге тиіс. Әкімдік үш күн ішінде жиналыстың келісілгенін немесе келісілмегенін хабарлайды. Іс жүзінде бүкіл азаматтық қоғам әрдайым рұқсат ала алмайды, сәйкесінше «бұл хабарлама не үшін қажет» деген сұрақ туындайды.

Адам құқықтары және заңдылықты сақтау жөніндегі Қазақстан халықаралық бюросы конституциялық сот төрелігі саласындағы зерттеушісі Евгений Нефедьева мұндай хабарлама әкімдіктің осындай жиналысты өткізуге жәрдемдесуі (көмектесуі) үшін ойластырылғанын айтады. Әкімдік ол үшін электр қуатын, қоғамдық тәртіптің сақталуын қамтамасыз етіп, көшені уақытша жабу керек. Алайда іс жүзінде хабарлама тәртібі рұқсат беру тәртібіне – хабарламаны қарайтын әкімдік лауазымды адамының қалауы бойынша өзгертіледі.

НАҚТЫ МЫСАЛ  

2023 жылы 9 ақпанда «Құқықтық медиа-орталық» қоғамдық қорының заңгері Гүлмира Біржанова бастаған бір топ азамат Астана әкімдігіне 2023 жылы 18 ақпанға сағат 12:00-ден 14:00-ге дейін «Астаналық» цирк ғимаратының жанында жоспарланған «Масс-медиа туралы » заңның қабылдануына байланысты бейбіт жиналыс өткізуді ресми түрде өтінген.

Алайда 15 ақпанда әкімдік қаулы шығарып, ол жиналысты өткізуден бас тартты. Бас тартудың себебі – дәл осы уақытта және жерде басқа іс-шаралар жоспарланған. Әкімдік басқа орын ұсынған жоқ.

Өтініш беруші әкімдіктен бас тартуды заңсыз деп тану үшін сотқа жүгінді. Бірақ 2023 жылы 6 сәуірде мамандандырылған ауданаралық әкімшілік сот әкімдіктің шешімі олардың өкілеттіктері шеңберінде қабылданғанын алға тартып, талапты қанағаттандырудан бас тартты. Сот жергілікті билік органдарының қауымға басқа орын немесе уақыт ұсынуға міндетті емес екенін көрсетті.

КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ СОТ НЕ ДЕЙДІ   

Мәселені тек Конституциялық сот деңгейінде шешуге болатыны белгілі болды. Конституциялық сотқа талап беру кезінде Гүлмира Біржанова бас тартуға жағдай жасайтын және азаматтардың бейбіт жиналыстарға құқығын шектейтін үш ережеге назар аударды:

Баламаның болмауы. Заң әкімдікке егер орын бос болмаса, бірақ басқа уақытты немесе орынды ұсынуды міндеттемесе, жиналыс өткізуден бас тартуға мүмкіндік береді.

Нақты тәуекелдерді есепке алу жоқ. Заң белгілі бір жиналыстың азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына, қоғамдық қауіпсіздікке, көлік жұмысына немесе инфрақұрылымның сақталуына нақты қауіп төндіретінін бағаламайды.

Бас тартудың әділетсіздігі. Заң бас тартудың пропорционалдығын бағалауды қажет етпейді: жиналыстан бас тарту болжамды қауіппен салыстырғанда қаншалықты негізделген?

Сот ісін қарау қорытындысы бойынша Конституциялық сот заңның ережелерін Конституцияға сәйкес деп тануға қаулы етті, бірақ келесі түсіндірмеде:

«Егер белгіленген мерзімде бейбіт жиналысты ұйымдастырушының бейбіт жиналысты өткізу орнын және (немесе) уақытын өзгерту туралы ұсыныспен келісімі немесе келіспейтіні туралы жауап алынбаса, жергілікті атқарушы орган осы негіз бойынша бейбіт жиналысты өткізуден бас тартады» делінген.

Бұл істі жүргізген адам құқықтары және заңдылықты сақтау жөніндегі Қазақстан халықаралық бюроның заңгері Евгения Нефедьева мұндай шешімді Қазақстанның азаматтық қоғамы үшін жетістік деп атауға болатынын атап өтті.

«Ол нақты ережені енгізеді: егер бейбіт жиналыс үшін таңдалған алаң бос болмаса, әкімдіктер басқа орын мен уақытты ұсынуға міндетті. Бұл көбінесе ресми және негізсіз бас тартудың ең көп таралған себептерінің бірін жояды деп үміттенейік. Алайда бейбіт жиналыстардың толық еркіндігі туралы айтуға әлі ерте. Заңда әлі де осы құқықты шектеуге мүмкіндік беретін ережелер бар және оларды өзгерту бойынша Бюро жұмысын жалғастырады», — деді ол.

Гүлмира Біржанова бейбіт жиналыстарға құқықтың шектеулері шектелмеуі керек деп, ал Конституциялық соттың шешімі оны болашақта қорғауға көмектесетінін атап өтті:

«Көп нәрсе бізге азаматтық қоғам өкілдеріне адвокаттықтың келесі қадамдарына байланысты бұл жағдайды жақсартуы керек. Мұнда бейбіт жиналыстарға құқықты іске асыруға деген көзқарасты өзгерту, оны ҚР Конституциясымен кепілдендірілген құқық ретінде қабылдау қажет – бұл мемлекетке қауіп төндірмейді. Құқықты заңсыз шектеу жөніндегі іс-әрекеттерге шағымданудан бас тартқан жағдайда, осы жерде осы шешімге сілтеме жасауға болады», — деп еске салады Біржанова.