«Қазақстанда 100 мыңнан астам мүгедек бала бар»: омбудсмен үш министрліктің жұмысын сынға алды

Биыл – елімізде Балалар жылы. Бұл бойынша мемлекет бірқатар бастамаларды жүзеге асырып жатыр. Алайда омбудсмен Аружан Саинның айтуынша, әлі де шешімін таппай келе жатқан мәселелер баршылық.

«Ең бірінші назар аударатын бағыт – өмір сүру және денсаулықты сақтау әрбір азаматтың конституциялық құқығы. Өкінішке қарай, Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің Ұлттық статистика бюросының мәліметі бойынша, 2010 жылы елімізде 0 мен 17 жас аралығындағы мүмкіндігі шектеулі балалардың саны 49 349-ы құраған еді. Ал 2021 жылы мүгедек балалардың саны 98 254-ке жеткен. Ұлттық статистика бюросынан соңғы мәліметтерді сұрастырдым: 2022 жылдың 1 шілдесіндегі жағдай бойынша елімізде жалпы саны 705 029 мүгедек бар, оның 101 587-сі — 18 жасқа дейінгі балалар. Демек көрсеткіш 2 еседен астам өскен», — деді ол.

Оның айтуынша, 1993 жылы церебралды сал ауруымен ауыратын мүгедек балалардың саны 100 мың адамға шаққанда 23,3 баланы құрады, ал 2017 жылға қарай бұл көрсеткіш 3,6 есеге өсіп, 100 мың адамға шаққанда 83,5 балаға жеткен.

«Тек 2021 жылдың өзінде 13 131 балаға алғаш рет мүгедектік диагнозы қойылғанын Денсаулық сақтау министрі Ажар Ғиният 2022 жылғы 5 шілдедегі Үкімет отырысында мәлімдеді. Мұндай күрт өсудің себептерін қолданыстағы заңдар мен құқықтық актілердің халықтың – орталық органдар деңгейінде де, жергілікті атқарушы органдар деңгейінде де орындалмауы, сондай-ақ балалар блогын қамтитын негізгі үш министрлік – білім, денсаулық сақтау, еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрліктері арасында ведомствоаралық өзара іс-қимылдың жоқтығынан деп ойлаймын. Бұл статистика бұдан да нашар, өйткені біз бұл мәселені көп жылдар бойы көтеріп келеміз», — дейді Саин.

Кәсіби сарапшылар екі жылдан астам уақыт бойы Қазақстан Республикасында мүгедек балаларға жан-жақты көмек көрсетуді жетілдірудің 2021-2023 жылдарға арналған Жол картасын әзірлеп, бекітті, оны бірге алып жүру үшін Жобалық кеңсе 2021 жылдың сәуірінде құрылды.

«Алайда елімізде балалардың мүгедектігін төмендету бойынша барлық іс-шараларды реформалау қажет болғанымен, бұл Жол картасы жүзеге асырылмай отыр. Денсаулық сақтау министрлігінің балаларды офтальмологиялық және сурдологиялық скринингтік тексеруден өткізу туралы №704 бұйрығы мекемелердің басым көпшілігі қажетті құрал-жабдықтармен және мамандармен жабдықталмағандықтан орындалмай отыр. Психофизикалық даму скринингтері де нашар орындалады – мамандар жеткіліксіз болғандықтан, скринингтің өзі туралы сұрақтар туындайды. Осы уақытқа дейін біз тұқым қуалайтын метаболикалық ауруларға іріктеп скринингті енгізе алмадық, ол генетикалық ауруға шалдыққан балаларды анықтайды. Бірақ бұл скринингтердің барлығы (ҰАА-дан басқа) акушерлік және алғашқы медициналық-санитарлық көмек (АМСК) тарифтеріне кіреді және іс жүзінде көптеген балалар қамтамасыз етілмегеніне қарамастан, бюджеттен толығымен өтеледі», — дейді Аружан Саин.

Омбудсменнің айтуынша осы іс-әрекеттердің нәтижесінде тәуекел тобының балалары анықталмайды.

«Бұл алдағы проблемаға апарады. Әрбір тиісті скрининг және ЕПМ арқылы анықталған балалар уақытылы ерте медициналық көмек алуы керек. Көру қабілетінің қаупіне тоқталсам, мәселен шала туған нәрестелердің ретинопатиясының кейбір түрлерінде 2 апта ішінде шара қолдану керек, кейбір жағдайларда – бала туғаннан бастап 2 ай ішінде. Егер офтальмологиялық лазерлік операция жасалмай, ем-шаралар қолданбаса, процесс кері қайтаруға болмай, бала соқыр болып қалады. Біз қазірдің өзінде соқырлық эпидемиясын бастан кешіріп жатқанымызды айта аламыз. Есту қабілеті бұзылған жағдайдың көбінде бала 6 айға толғанға дейін есту аппаратын протездеу қажет, өйткені сөйлеу 8 айдан бастап қалыптаса бастайды, егер бала естімесе, ол сөйлемейді», — деді ол.

Омбудсменнің айтуынша, уақытында көмек көрсетпеген балалар неврология, дамудың артта қалуы, психикалық ауытқулар қаупі бар, сол сияқты ДЦП мен аутизмнің де ауылы алыс емес.

«Бар керегі – өмірінің алғашқы апталарында баланың проблемаларын анықтау. Бұл бір-үш жасқа дейін оларды арзан және қарапайым медицина және абилитация әдістерімен жою үшін маңызды. Абилитация – әлеуметтік ортаға әлі бейімделмеген, еңбек ету, оқу және қоғамның пайдалы мүшесі болу мүмкіндігінен біржола айырылуға әкеп соқтыратын жас балалардағы патологиялық жағдайлардың алдын алуға және емдеуге бағытталған емдік-педагогикалық шаралар жүйесі. Ал біздің елде қауіп-қатерге ұшыраған балалар дер кезінде анықталмаса да, тіпті анықталған жағдайда да бұл ерте көмекті ала алмайды. Нәтижесінде балалардың денсаулығына орны толмас зиян келеді, функцияларын сақтау, қалпына келтіру мүмкіндігін жоғалтады, балалар мүгедек болып қалады. Оның үстіне, кейбір жағдайларда мүгедектіктен құтылу мүмкін болмаса да, оның дәрежесі ең ауыр түрдегі мүгедектікке жеткізуі мүмкін», — дейді ол.

Саинның айтуынша, денсаулығын қалпына келтіру мүмкін болмайтындай қауіп-қатер өте кеш анықталса, яғни емдік шаралар уақытылы көрсетілмей, уақытты жіберіп алса, балаға мүгедектік тағайындалады.

«Балалар анықталған диагноздар бойынша әлеуметтік және медициналық-педагогикалық оңалтудан өтуі керек. Оңалту – адамның өмір сүру жағдайларын ескере отырып, денсаулығы бұзылған адамдардың функционалдық мүмкіндіктерін қалпына келтіруге және мүгедектік деңгейін төмендетуге бағытталған шаралар кешені. Алайда біздің елде бұл жүйе ешқандай талаптарға сай келмейді. Оңалту орталықтары мен мамандардың тапшылығы байқалады. Бұл қызметтерді реттейтін нормативтік құқықтық актілердің өзі әр министрлік үшін әртүрлі, бұл — денсаулық сақтау, білім беру және әлеуметтік қорғау», — деді ол Сенат қабырғасында.

Аружан Саин атап өткендей, әр бөлімнің өз қызметтері бар, олар бір-бірімен араласпайды, миллиардтаған бюджет қаражаты игеріліп жатқанмен оның мемлекетке, әр балаға тигізетін әсері шамалы.

Сөз ыңғайы келгенде айта кетейік, бір ғана Солтүстік Қазақстан облысында балалардың денсаулығын қалпына келтіру, оңалту үшін үшін 988,5 млн теңге бөлініпті. Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру қоры филиалының директоры Лариса Гордееваның айтуынша, былтыр, яғни 2021 жылы дәл осы мақсатқа 334,1 млн теңге қарастырылған екен.

Рас, Аружан Саин айтқандай есепсіз қаражат бөлінгенмен оның бәрі тиісті мақсатта жұмсалып жатыр ма деген ой қылаң береді.

«Жүйе өз әрекеттерін баланың жеке қажеттіліктеріне шоғырландыру арқылы жұмыс істеуі керек, керісінше емес. Мысалы, оңалту қызметтерінің жиынтығы, оңалту курстарының саны балалардың ауытқу дәрежесін ескермейді, денсаулық сақтау жүйесінде төсек-орынмен өлшенеді, ал бөлімшелердің төлем жүйесінде жеке факторлар есепке алынбайды. Осы уақытқа дейін Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының жұмыс істеу қабілетінің, мүгедектіктің және денсаулықтың халықаралық классификациясы ресми түрде қабылданғанымен, қолданылмаған», — деді ол.

Ол өз сөзінде сенімді статистика жоқ екенін де ашып айтты.

«Өңірлердің Президент әкімшілігі мен денсаулық сақтау министрлігіне беріп отырған цифрлары шындыққа жанаспайды. Мен, НҚА мен түрлі ведомстволар тарапынан қаншама шаралар қолданылғанымен, жергілікті атқарушы билік халық алдындағы міндеттерін елеусіз қалдырады, проблемалар шешімін таппай келеді. Құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету, кадрларды даярлаудан бастау, бәрі-бәрінде. Министрліктер шешім қабылдайтын, оның ішінде қаржыландыру мәселесі бойынша да әкімдіктерге ықпал ете алмайды. Денсаулық сақтау министрлігінде диагноздар, науқастар саны туралы мәліметтерді жинауда үлкен проблема бар», — дейді ол.

Нақты деректердің болмауы мемлекеттің өз іс-әрекетін және ақшасын дұрыс жоспарлай алмайтындығына әкеледі.

«Ал бұған ешкім жауапты емес. Мысал ретінде, бастапқы мүгедектікке жету көрсеткішін ешкім ешқашан бағалаған емес, оның сақталмауы үшін ешкім жауапқа тартылмаған. Жоғарыда айтылғандардың бәрі баланың, ал кейіннен ересек адамның – өмір мен денсаулыққа негізгі конституциялық кепілдік берілген құқықтарының бұзылуына әкеледі. Елімізде мүгедектіктің өсуі – соның тікелей дәлелі. Мемлекеттің қыруар қаржысы ысырап болып жатыр. Жүйе нәтиже үшін жұмыс істемейді, азаматтардың өмірін бұзады, бірақ салық төлеушілердің триллион теңге ақшасын жейді. Оның үстіне, уақытылы жеткізілмеген көмек триллиондаған құтылуға болатын шығындарға әкеледі. Мүгедек балалар өмір бойы әлеуметтік жәрдемақыларды, техникалық құралдарды, оңалту қызметтерін және қымбат медициналық қызметтерді алушы болады. Оның үстіне он мыңдаған бала арнайы білім алуды қажет етеді, бірақ олар әлі де толық әрі сапалы білім ала алмайды, жоғары оқу орындарында оқи алмайды, мамандық таңдай алмайды», — деді ол.

Оның пікірінше, білім беру жүйесі мұншама ерекше балаларға жақсы жағдай жасай алмай отыр.

«Бұл тақырыпты қорытындылайтын болсақ, заңдарды жұмыс істету керек! Біз мемлекеттік органдарды процестерді реттеу алгоритмін қамтитын мүмкіндігі шектеулі балалардың өмір сүру сапасын жақсарту жөніндегі Жол картасын сапалы орындауға міндеттеуіміз керек. Біз ғылымды балаларға ертерек көмек көрсетуге, оңалту мен заманауи технологияларды енгізуге бағыттап, қажетті мөлшерде жоғары деңгейдегі кадрлар даярлауға тиіспіз. Бізде нақты статистика мен зерттеулер болуы керек деп өтірік айтуды доғарамыз. Барлық процестерді ашық етуіміз керек және оларды балалардың жеке қажеттіліктеріне бағыттау керек», — деді ол.

Осы іс-шаралар жүзеге асырылған жағдайда мына нәтижеге қол жеткізе аламыз:

• Мүмкіндігі шектеулі балалардың, одан кейін ересектердің санын елеулі түрде төмендету. Кем дегенде үш есеге;
• мемлекет салық төлеушілердің ақшасын тиімді жұмсап, мүмкіндігі шектеулі балалар мен ересектерге барынша жағдай жасайды;
• толыққанды өмір сүріп, елге пайдасын тигізетін азаматтар қатары көбейеді. Жыл сайын бюджеттен бүгінгі күні мүгедектерді қамтамасыз етуге бағытталып жатқан қаражат қарастырылатын болады.