Заманауи идеологияның темірқазығы
Бірінші. Осы кезге дейін елімізде талай мәрте идеологиялық саясат жасақтау әрекеттері болғаны белгілі. Олардың барлығын тізбектеудің қажеті жоқ. Бірақ түптеп келгенде, олардың өмірден ойып орын ала алмауына, шынайы өмірдің өзегіне айнала алмауына бірнеше себеп бар: посткеңестік, посткоммунистік инерция, қоғамның этнодемографиялық құрамы, Қазақстан қоғамы мен оның аймақтарының әркелкілігі, идеологиялық нарративтердің әркелкілігі, идеология мен шынайы өмір, сөз бен іс арасындағы алшақтық, тағысын тағы.
Мысалы, ұзақ жылдар бойы байлықты, бай атаулыны жамандықтың синонимі деп түсінген қоғам ішінде нарық туралы кереғар пікірлер қалыптасты. Бұның кейбір қайшылықтары мен сарқыншақтарын әлі күнге дейін көріп келеміз. Тағы бір мысал: кеңес заманын бір керемет таза, пәк кезең деген жалған нарратив кең тараған. Ал шындығында біздегі қылмыс та, қылмыстық сана да, жемқорлық та, парақорлық та – барлығы кеңестік кезеңнен басталып, жалғасып, үдеп кеткен құбылыстар. Оларға нарықтық экономиканың немесе демократияның қатысы шамалы.
Тағы бір ой. Қазақ әдебиеті мен мәдениетінде кеңес кезеңінде қолдан жасалған «ауыл» мен «қала» арасындағы қақтығыс, аграрлық және қалалық сана арасындағы қақтығыс әлі күнге дейін шешімін таппай келеді. Ауылды қала дәрежесіне көтеру емес, қаланы ауыл дәрежесіне апаруға алып келеді. Бұл – үлкен идеологиялық қателік. Осындай қателіктер мен олқылықтар объективті түрде сараланып, шынайы сарапталуға тиіс.
Екінші. Кейінгі кездері зиялы ортада, ел ішінде, баспасөз бетінде, әлеуметтік желілерде «Қазақстанға жаңа мемлекеттік иедология қажет» деген сыңайдағы әңгімелер көбейе бастады. Бұның өзі, ойланып көрсек, ел тарихының бір тарихи кезең аяқталып, оның жаңа бір сапалы сатыға, жаңа тарихи дәуірге аяқ басқанының нышаны. Идеологияға деген сұраныс, жаңа идеологияны талап ету белгілі бір тарихи кезеңнің аяқталғанын білдіреді.
Жалпы алғанда, Қазақстан тарихының жаңа кезеңінің «Біз кімбіз?», «Қайдан шықтық?», «Қайда бара жатырмыз?», «Кім және қандай болуымыз шарт?» деген сұрақтардан басталуын жақсылыққа жорығым келіп отыр. Осы сұрақтарға шынайы жауап бере алсақ, болашақтағы болмысымызды айқындап, қиын кезеңдерден, тарихи сынақтардан аман шыға аламыз.
Осы себепті көпшіліктің талап-тілегін ескере отырып, Президент кейінгі үш жылда айқындаған, құрылтайларда талқыланған, уақыт елегі мен қоғам талқысынан өткен идеологемалар мен құндылықтарды топтастырған кемі 2030 жылға дейінгі уақытты қамтитын Ішкі саясат доктринасы не концепциясы қабылдануы шарт.
Үшінші. Идеология дегеніміз – саясат пен мәдениетті жалғайтын өмірлік өзек, табиғи арна. Мемлекет басшысының бастауымен біршама жұмыс та жасалып, жасақталып жатыр. Соның бірі – елімізде жүзеге асқан архивтік революция. Президент құрған мемлекеттік комиссияның ұйғарымымен 700 мыңнан аса НКВД-КГБ органдарының құжаттары мен істері құпиясыздандырылды. Кейінгі үш жыл шамасында зұлмат жылдардағы еліміздің тарихына қатысты мыңдаған құжат жарияланып, ғылыми айналымға түсті. Серия-серия, том-том тарихи құжаттық жинақтар жарық көрді.
Тағы бір үлкен жетістігіміз, еліміздің жаңа тарихында қазақ ғалымдары тұңғыш рет өз тарихын түгендеп, өткенін тәуелсіз саралауға мүмкіндік алды. Қазақстан тарихының көптомдық академиялық тарихын жазуға бүгінгі таңда жүздеген отандық және әлемдік ғалымдар тартылып, жұмысын белсенді жүргізіп жатыр. Алдағы жылы көптомдық қазақ, орыс, ағылшын тілінде жарияланады. Бұл – болашақта еліміздің мектептен университетке дейінгі барша оқулықтарын жаңартуға мүмкіндік беретін тұғырлы қадам.
Мұның бәрі осы салада жасалып жатқан басқа да игі жұмыстармен бірге жоғарыдағы сұраққа жауап алуға мүмкіндік береді. Ал енді толық жауап бағытында, біздіңше, кешіктірмей «Қазақстанның саяси ойы тарихы», «Қазақстанның құқықтық тарихы», «Қазақстандағы экономикалық ой тарихы», «Қазақстанның философиясы», тағы сол сияқты кешенді іргелі еңбектер жарық көруі керек. Бұндай кешенді жұмыстар қазақтың жаңа замандағы идеологиясын жасақтауға сеп болатын, оның идеялық, тарихи негіздерін, заңдылықтарын айқындайтын нақты қадам болмақ.
Төртінші. Еліміздің жаңа идеологиясы өмір шындығынан, ұлттың қиын-қыстау тарихынан, саяси мұраты мен экономикалық мүддесінен, жаңа қоғамның әлеуметтік құндылықтарынан туындап табиғи түрде, органикалық түрде өсуі шарт. Басты мақсат – қазақ ұлты мен мемлекетінің тәуелсіздігі. Заң мен тәртіптің баршаға ортақ қағидатқа айналуы. Қазақстанның бар салада өз өзін қорғауға, жері мен руханиятын сақтап, дамытуға дайындығы. Еліміздің әр азаматының іс жүзіндегі отаншылдығы, өзінің және елінің болашағын ойлап, қамқор болуға әзірлігі. Қоғамды қоғам ететін, ұйытып, бірлігін, имандылығын сақтайтын құндылықтардың салтанат құруы. Саясаттың басты міндеті – осы алғышарттарды жүзеге асыру. Кез келген қайшылықты бейбіт түрде шешуге ортақ дайындықты паш ететін мәдениетті қалыптастыру. Осылар іске асып жатса, өзгеден ерекше «қазақ арманын» іздеудің не қажеті бар?
«Бөтен» мен «жақын» дейтінге келсек, алдағы уақытта қазақ ешкімді жау қылмайтын идеологияны ұстануы керек. Идеология біреуді жау қылу немесе біреуден кек алу үшін жасалмайды. Негативтік мотивация ерте ме, кеш пе баршаны тығырыққа тіреп, болашақтағы соғыстарға жол ашады. Өзгеріс, бетбұрыс энергиясы сыртқа емес, ішке бұрылуы шарт. Біздің «жат» – бұрынғы кейпіміз, архаикалық болмысымыз. Біздің «бөтен» – кеңестік, коммунистік, отарланған санамыз.
Адал азамат адал қоғамды, адал қоғам әділетті мемлекетті құра алатыны белгілі. Бұған кепіл бола алатын екі құрал бар; бірі – заң мен тәртіп, екіншісі – мәдениет пен ақпарат. Осының барлығын ұйымдастырып ұйыстыратын құрал мен құрылғыны идеология десек, қателеспеспіз.
Бесінші. Жаңа идеологиялық үштаған. Конституционализм. Институционализм. Конвенциализм.
Конституция және қоғам. Осыдан дәл үш жыл бұрын бастау алған президенттік реформалар конституциялық референдум кезінде қоғам тарапынан көпшілік дауысқа ие болып, қолдау тапты. Бұл реформалар саяси айналымға, саяси өмірге мемлекеттің бас құжаты Конституциямызды жаңғыртып, оны тікелей әрекет құжатына айналдыруға мүмкіндік ашты. Конституциялық сот жұмысы қайта жаңғырды. Жаңа мемлекеттік идеология заң мен тәртіп қағидасына бағынуы керек дедік. Өмірге қазақ құқығы, қазақ құқықтық жүйесі деген тіркестер мызғымас заңдылық кепілі ретінде оралуы шарт. Конституцияның өмірмен, қарапайым адамдар тағдырымен кезігіп, қауышатын жері – сот жүйесі. Сот, сот процедуралары, сот құжаттары – қоғамды тәрбиелеу және тәртіп пен әділет орнату құралы. Біз заң өктемдігі қағидатын соттардың сайлануы не тәуелсіздігі дегеннен емес, соттардағы барша процедураларды айқын, анық, бәсекелі етуден, әрбір процедураға илану, сену дәстүрінен бастауымыз қажет. Конституция және құқық негіздері мектеп оқулықтарына енуі шарт. Сонымен қатар конституциялық оқушылар мен жасөспірімдер арасындағы олимпиадалар, конкурстар саны еселеп артуы керек.
Институттық жүйе. Жаңа идеология ең алдымен мемлекеттік конституциялық институттардың белсенді, шынайы жұмысына негізделуі керек. Біз әрбір мемлекеттік институттарға жан бітіріп, пәрмен беруіміз керек. Бұл ең алдымен аймақтар мен өңірлердегі мәслихаттар жұмысына қатысты болмақ. Бұл туралы Мемлекет басшысы өңір мәслихаттары депуттарының форумында кешенді баяндама жасаған еді. Президент мемлекеттік органдар мен шенеуніктерге ең алдымен Конституцияға, конституциялық институттарға пәрмен беру керек екені туралы айтып жүр. Мысалы, әлеуметтік желілер қоғамдық институт болып саналады. Олардың ешқандай конституциялық күші жоқ. Қоғамдық не әлеуметтік белсенділік тек желідегі желпіну болып қалмауы шарт. Шынайы азаматтық белсенділік айтып қалу емес, дәстүрлі конституциялық институттар мен мен механизмдерге арқа сүйей отырып, нәтижеге қол жеткізу, соларға жан бітіру, соларды пәрменді күшке айналдыра білу, кәдеге жарату. Мемлекет өз тарапынан көптеген тетікті іске қосты. Ал оларға жан бітіріп, қоғамның жоғын жоқтап, барын түгендейтін институтқа айналдыру – баршаның ортақ жұмысы.
Конвенциализм. Идеология дегеніміз – қоғамдық қайшылықтардың санын кеміту немесе жоқ қылу деген сөз емес. Керісінше, кез келген қоғам қайшылықтар арқылы дамып отырады. Осы қайшылықтардың мәдени Һәм рухани саладағы, саясат пен экономикадағы текетіресі, басқа мәдениеттер мен өркениеттердің позитивті не негативті қарым-қатынасы, кейде қақтығысы белгілі бір қуат пен энергия өрісін қалыптастырады. Алайда идеологиялық тартыстар, саяси айтыстар елде мүлдем мәміле, азаматтық не саяси келісім болмауы керек деген сөз емес. Қазақ тарихына көз жүгіртсек, ұлтымыздың ғасырлар бойы іздеп көксегені, армандап аңсағаны сенім мен ауызбірлік екен. Оның талай мысалын тарихтан да, әдебиеттен де жақсы білеміз.
Ортақ мүддеге бағыну, сөзге тоқтау, мәмілеге келе білу қай заманда да қазақ қоғамының арманы мен идеалы болды. Осыны ескерсек, бүгінгі қазаққа, әсіресе саяси тап пен зиялы қауымға кейбір «дәстүрлі» дерттен арылу қажет. Мысалы, идеологиялық дуализмнен арылу. Ұлттық интеллигенция бойында онжылдықтар, тіпті ғасырлар бойы дуализм қалыптасты. Оның шарттары: мемлекетті жау санау, мемлекеттік саясатты қазаққа қарсы саясат санау, тарихи пессимизм, болашаққа қатысты негативизм мен бүгінге қатысты нигилизм мен цинизм. Бұл дуализмді тіпті Тәуелсіздік кезеңі әлі де толыққанды емдеп біткен жоқ. Алайда жаңа идеологиялық саясат осы бір дертке дауа болуы шарт.
Жаңа кезеңдегі қазақ мемлекетінің идеологиясы ең алдымен қазақ руханияты мен тарихынан сусындап, ұлт пен мемлекеттің түбегейлі құндылықтарына негізделетін идеология болмақ. Демек осы тарихи платформада еліміздің зиялы қауымы мемлекет жанына топтасып, мемлекеттік құндылықтарды шын ниетпен насихаттауға, одан қашқақтамай, шынайы сенуіне мүмкіндік алуға тиіс. Билік айналасына емес, мемлекет айналасына. Себебі билік келеді, кетеді, билік ауыса береді: ал мемлекет, мемлекеттік құндылықтар мызғымай сақталып, жалғасып жатуға тиіс. Бұл да – бір модернизациялық жоба аясында жасалатын қоғамдық келісімнің бірі.
Осындай және осыған ұқсас жұмыстарды еліміздегі саяси күштер, оның ішінде Парламенттегі саяси партиялар белсенді жүргізе бастауы қажет.
Айдос САРЫМ,
Мәжіліс депутаты,
Ұлттық құрылтай мүшесі
Дереккөз: egemen.kz
