Үкіметтің қарыз алуы бюджет тапшылығын қаржыландыру және ішкі нарықты дамытуға жәрдемдесуі

Салық кодексіндегі өзгерістер, Ұлттық қор қаражатын жұмсау Қаржы министрі, Премьер-Министрдің орынбасары Ерұлан Жамаубаев жаңа Салық кодексін әзірлеу, Қазақстан экономикасын тұрақтандыру және одан әрі өсіру бойынша қабылданып жатқан шаралар туралы айтты.

Сонымен бірге, Zakon.kz порталына министр отбасы бюджеті жайында айтып берді. Яғни қаржыға кім жауапты, көбінесе отбасы мүшелері ақшаны қайда және не үшін жұмсайтыны туралы да ақпарат берді.

– Ерұлан Кенжебекұлы, әрине алғашқы сұрақ бюджетке қатысты болады. Атап айтсақ тікелей салық бөлігіне қатысты. Бұрын бюджеттің басым бөлігі мұнайдан түсетін түсімдер арқылы жабылатын. Экономиканы әртараптандыру туралы көп айтылды, ағымды өзгерту мүмкін болды ма? Бүгінгі күні бюджет кірісі қанша және мұнай кірістерінен қай бөлігі жоқ және бұл неліктен орын алуда?

– Бүгінгі таңда республикалық бюджет құрылымында мұнайдан түсетін түсімдерден шикізаттық емес түсімдердің үлесі басым. Соңғы жылдары Ұлттық қордан қомақты трансферттер тартылды. Мұның экономиканың тұрақтылығын сақтауға және пандемия кезінде және жаһандық дағдарыс жағдайында мемлекеттің барлық әлеуметтік міндеттемелерін орындауға байланысты объективті себептері болды. Мемлекет басшысы Үкіметтің алдына бюджеттің өзіндік кірісін ұлғайту бойынша маңызды міндет қойды.

Жаңа экономикалық келісімнің парадигмасы экономиканы әртараптандыруды және жеке кәсіпкерлікті дамытуды жеделдету болып табылады. Бұл салық салу базасының кеңеюіне және бюджет түсімдерінің тұрақты шикізаттық емес көздерінің пайда болуына әкеледі. Қазір үш жылдық (2023-2025) республикалық бюджет жобасы жасақталып, Парламентке жіберілді. Онда Ұлттық қордан 2023 жылға арналған кепілдендірілген трансферттердің көлемі 2,2 трлн теңге көлемінде жоспарланған, бұл ағымдағы жылмен салыстырғанда 1,8 есеге аз.

Контрциклдік бюджеттік ережені қолдану және трансферттерді кезең-кезеңмен қысқарту Ұлттық қордың қаражатын болашақ ұрпақ үшін үнемдеуге және өз бюджетіміздің кірістеріне сүйене отырып, өз қаражатымызбен өмір сүруге мүмкіндік береді.

– Тағы бір сұрақ, бюджет туралы айтатын болсақ, ең алдымен кіріс туралы сөз болып отыр. Айтуға әлі ерте болуы мүмкін, дегенмен – 2022 жылы ағымдағы кірістілік болжамдарыңыз қандай?

– 2022 жылға арналған республикалық бюджеттің меншікті кірістер жоспары өткен жылмен салыстырғанда 38 пайызға артып, шамамен 10,2 триллион теңгені құрады. Күрделі геосаяси жағдайға, өндіріс пен жеткізу тізбегінің бұзылуына, әлемдік тауар нарықтарындағы құбылмалылыққа қарамастан, осы жылдың 9 айындағы кірістер толығымен орындалды. Біздің есеп бойынша жылдық жоспар сәл ғана артығымен орындалады.

– Есеп комитеті жыл сайын шенеуніктерді бюджет ақшасының тиімсіздігі үшін сынға алады. Өткен жылы бұл орасан зор сома – 413 млрд теңге болды. Сіз бұл сынмен келісесіз бе? Ақшаны қалай тиімді жұмсауға болады, бұл үшін не қажет? Қаржының жұмсалуына басшылардың жеке жауапкершілігі көмектесе ме?

– Үкіметтің республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есебіне Есеп комитетінің ескертулері қоғамда белгілі бір қызығушылық тудыратынымен келісемін.

Берілген көрсеткішке қатысты мынаны атап өтуге болады.Бұл қаражаттың 50%-ға жуығы бюджет қаражатының негізсіз жұмсалуына әкелмейтін заң бұзушылықтардың үлесіне тиеді. Бұл бухгалтерлік есепте операциялардың дұрыс көрсетілмеуі, бюджеттік өтінімдер бойынша есептердің болмауы және т.б.

Қаржылық бұзушылықтар 80 млрд теңгеден аспайды. Бұл ретте заң бұзушылықтардың басым бөлігі жергілікті атқарушы органдар тарапынан орын алған. Игермегендер шамамен 17% құрайды.

10%-дан сәл астамы өндірістік қызмет және бюджетті атқару ерекшеліктеріне байланысты қалыптасқан квазимемлекеттік сектордың шоттары бойынша қалдықтар.Тек аз ғана бөлігі кейіннен қайта бөлінген нысаналы трансферттер мен бюджеттік кредиттердің қайтарылуына байланысты тиімсіз пайдаланылуда. Осылайша, әрбір бұзушылықтың өзіндік объективті және субъективті себептері болады.

Заңнамада бюджеттік тәртіпті нақты бұзғаны үшін жауапкершілік көзделген. Жоғарыда көрсетілген бұзушылықтар үшін 116 адам тәртіптік жауапкершілікке тартылды.Бірақ маңыздысы тиімсіз шығындарды азайтудың оң үрдісі байқалады.2020 жылмен салыстырғанда тиімсіз пайдаланылған қаражат көлемі 30 пайызға дерлік азайды. Бұл туралы Есеп комитеті де атап өтті. Бұл бағыттағы жұмыстар жалғасуда. Бүгінгі таңда біз бюджеттік үдерісті тиімді және дұрыс құруға мүмкіндік беретін «Онлайн бюджеттік мониторинг» жобасын жүзеге асырудамыз.

– Иә, есеп комитетінен, онымен бірге депутаттар тарапынан да мемлекеттік қарызға қатысты сын жиі айтылып жүр. Тіпті немерелеріміз қарызымызды өтейді деген пікір бар. Қазір мемлекеттік қарыздың көлемі қандай және қазақстандықтар кімге қарыз? Қазақстан соңғы жылдары не үшін несие алды?

– Біріншіден, қарыз алу – қаржылық қауіпсіздікті сақтау және бюджетті теңгеру үшін қажет болатын бұлтартпас процесс.Үкіметтің қарыз алуы бюджет тапшылығын қаржыландыру және ішкі нарықты дамытуға жәрдемдесу, сондай-ақ ірі инфрақұрылымдық және әлеуметтік маңызы бар жобаларды қаржыландыру мақсатында жүзеге асырылады.

Қарыз алу кезінде Үкімет ішкі нарықтың өтімділігін барынша пайдаланады, бұл қарызды басқару кезінде валюталық тәуекелдерді азайтуға мүмкіндік береді және қор нарығының дамуына ықпал етеді. Жалпы, бүгінгі таңда мемлекеттік қарыз қауіпсіз деңгейде және ЖІӨ-нің 24 пайызын құрайды. Бұл дегеніміз ЖІӨ-нің белгіленген лимиті 50 пайызынан 2 есе аз.

Мемлекеттік қарыздың қазіргі деңгейі басқа елдермен, тіпті дамыған елдермен салыстырғанда айтарлықтай төмен. Мысалы, АҚШ-та ЖІӨ-ге қарыз 127%, Ұлыбританияда — 103%, Еуропалық Одақ елдерінде: Германияда — 69%, Францияда — 113%, Испанияда — 118%, Италияда — 150%. Қазіргі уақытта ішкі қарыз ұстаушылар БЖЗҚ және екінші деңгейлі банктер болып табылады, ал сыртқы қарыз негізінен бұрын орналастырылған еурооблигациялар мен халықаралық қаржы ұйымдарының несиелеріне тиесілі.

– Ағымдағы жылдың қаңтарында бизнес өкілдерімен кездесуінде ел Президенті елден капиталдың шығарылуына қарсы күресу жөніндегі байыпты ниетін білдірді. Бұл Жаңа экономикалық келісімнің құрамдас бөліктерінің бірі. «Осында табамыз, жұмсаймыз – сонда» деген қағиданың енді іс жүзінде өмір сүруге құқығы жоқ екенін айтқаны есіңізде ме? Бұл оффшор туралы. Ол екі бағытта жұмыс істеуді тапсырды — елге капиталды қайтаруды ынталандыру, сондай-ақ қаржының оффшорға кетуіне тосқауыл қою. Содан бері алты ай өтті. Бұл бағытта қандай жұмыстар атқарылды?Қандай да бір шара қолданылды және оффшорға қанша ақша кеткенін, ең бастысы, оны сол жерден қалай қайтаруға болатынын анықтаудың жолы бар ма? Немесе оффшорлық компанияларға салық енгізу керек шығар?

– Өздеріңіз білетіндей, қазіргі уақытта ведомствоаралық комиссия жұмыс істейді, оның құрамына мемлекеттік органдардың, оның ішінде құқық қорғау органдарының өкілдері кіреді.

Шетелден елге капиталды қайтаруды ынталандыру және елден қаражаттың кетуіне қарсы іс-шараларды күшейту бойынша іс-шаралар жоспары бар. Ол бойынша барлық қажетті шаралар жүргізілуде. Салық әкімшілігі тұрғысынан мемлекеттік кірістер органдары 50 000 доллардан асатын операцияларды бақылайды. Құқық қорғау органдарына 500 миллиард теңгенің 200-ден астам материалы берілді. Бұл ретте әдістемелік жұмыстар жүргізілуде.

Салық кодексіне дивидендтер бойынша жеңілдіктерді жою және резидент емес аффилиирленген тұлғалар көрсететін материалдық емес қызметтерге шегерімдерге шектеулерді енгізу бойынша түзетулер қабылданды. Сонымен қатар, трансферттік баға белгілеу заңнамасына және Салық кодексіне түзетулер әзірленуде.

– Тағы бір күрделі мәселе – бизнестің көлеңкеден шығуы. Бүгінде Қазақстанда көлеңкелі экономиканың жағдайы қалай? Кәсіптің қанша пайызы көлеңкеде және неге ол жерде тұрып қалды?

– Көлеңкелі экономика барлық жерде бар екені рас. Ал оның үлесі неғұрлым аз болса, соғұрлым жақсы.

Біздің басым міндетіміз – көлеңкелі экономиканы ЭЫДҰ елдерінің деңгейіне дейін төмендету.

Көлеңкелі экономикаға қарсы іс-қимылдың кешенді жоспары шеңберінде қабылданған шаралар оның деңгейін 2018 жылғы ЖІӨ-нің 27%-дан 20%-дан төмен деңгейіне дейін төмендетуге қол жеткізуге мүмкіндік берді.

Жұмыс қызу жалғасуда. Атап айтқанда, кеденде ашықтық пен тәртіпті қамтамасыз ету бойынша кешенді жұмыстар жүргізілді. Бақылау және тауарларға арналған декларацияларды беру бөлігінде кедендік функциялар орталықтандырылды.Мұнда «Электрондық декларациялау орталығы» және «Ситуация орталығы» бар. Сыртқы экономикалық қызметке қатысушылармен байланыс алынып тасталды. Кедендік тексерулер кезінде бұзушылықтарды анықтау тиімділігі 3 есеге, Қытаймен 9 айдағы «айна» статистикасының сәйкессіздігі артты. Бұл жылы 33,9%-ға дейін төмендеді.

Проактивті қызмет көрсету бойынша жұмыстар жүргізілуде. Ол үшін біз екінші деңгейлі банктердің мобильді қосымшаларымен интеграцияландық. E-SALYQ мобильді қосымшасы да сәтті жүзеге асырылды. Бұрынғыдай «Астана-1», «Бір терезе», «Тәуекелдерді басқару жүйесі», «Электрондық шот-фактуралар» сияқты ақпараттық жүйелерді қамтитын «Тауарларды қадағалаудың ұлттық жүйесі» көлеңкелі экономикамен күрестің негізгі құралы болып қала береді.

Бүгінгі таңда 100% электронды декларациялау қамтамасыз етілді, 144 түрлі тәуекел моделі жасалды. Тәуекелдерді басқару жүйесі жалған транзакцияларды және «ұшатын компанияларды» анықтайды, олар бойынша деректер Қаржы мониторингі агенттігіне жіберіледі.

ЭШФ АЖ және СНТ арқасында жалған импорт пен жалған транзит үлесі айтарлықтай қысқарды. Жалпы, қабылданған шаралар көлеңкелі экономика деңгейін төмендетіп, бюджет кірісін арттыруға мүмкіндік береді. Тек соңғы 3 жылда жоғарыда аталған шаралар 2,3 триллион теңгені бюджетке қосымша кіріс ретінде қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.

– Қазір Қазақстанда кірістер туралы декларация кезең-кезеңімен енгізілуде. Ол этаптарға бөлінген, қорытынды декларацияны еліміздің барлық азаматтары тапсырады. Бірақ басқа елдердің тәжірибесін алатын болсақ, олар кіріс декларациясымен бірге шығыстарын да жариялайды. Бұл логикалық тұрғыдан дұрыс болар еді. Неліктен біз шығындарды декларациялаудан бас тарттық? Олар неден қорқады? Кейбір адамдар ресми түрде алғанынан көп ақша жұмсайды ма? Бірақ бұл әділ болар еді.

– Біріншіден, жалпыға бірдей декларацияны енгізу кезінде үздік әлемдік тәжірибе ескерілгенін атап өткім келеді. Жалпыға бірдей декларациялаудың негізгі мақсаты жеке тұлғалардың кірістері мен мүлкін бақылаудың тиімді жүйесін құру екенін түсіну маңызды.

Бірінші кезеңде негізгі құралдарды бекіту үшін активтер мен міндеттемелердің «енгізілген» декларациясы ұсынылады. Кейіннен – табыс пен мүлік туралы декларация.

Мұнда сіз ірі мүлікті, соның ішінде шетелде сатып алу шығындарын және оларды жабу көздерін көрсетуіңіз керек.

Бұл ретте мемлекеттік органдардың және екінші деңгейлі банктердің ақпараттық жүйелерімен интеграциялау арқылы азаматтардың кірістері мен шығыстарын бақылау жүйесі әзірленуде.

Шетелдермен де ақпарат алмасу жолға қойылуда.

Осының барлығы нақты шығындар мен жеке тұлғаның алған табысының арасындағы сәйкессіздікті анықтайды.

– Мен сізге байлық салығы туралы да сұрақ қойғым келеді. Бұл туралы не ойлайсыз? Мұны енгізуіміз керек пе? Бұл ақшаның есебінен, мысалы, мүгедектерге берілетін жәрдемақыны көтеруге болар еді. Неге мұндай салықты қарастырмайсыз?

– Бұл жерде байлық салығын қолданудың әлемдік тәжірибесін ескеру қажет, бұл мәселеге әртүрлі көзқарастарды қарастырады. Мысалы, кейбір дамыған елдер салық салу объектілерінің түрлері мен құнына байланысты прогрессивті салық ставкасын, басқалары тұрақты ставканы қолданады.

Байлыққа салынатын салықты енгізу мәселесі әзірленіп жатқан жаңа Салық кодексінің жобасында қарастырылған. Біз кодекстің барлық адамдар үшін әділ, ашық және түсінікті салық салу жүйесін көрсетуі үшін жұмыс істеп жатырмыз.

Сонымен қатар, мен жоғарыда айтқан жалпы декларациядан кейін байлық салығын енгізу жоспарланып отыр.

– Бүгінгі цифрландыру аясында бұл тақырыпты назардан тыс қалдыруға болмайды. Осыдан біраз уақыт бұрын Салық қызметіне қатысты сын көп болатын. Қазір жағдай қалай? Қаржы министрлігіндегі салықтарды төлеу процесі, жалпы алғанда, процестер қаншалықты автоматтандырылған?

– Цифрлық технологияларды енгізу – біз үшін басымдық. Процестерді автоматтандыру бойынша жүйелі жұмыстар қызметтің барлық салаларында жүргізілуде: бюджеттік жоспарлау мен мемлекеттік сатып алудан бастап мемлекеттік аудит пен салықтық және кедендік әкімшілендіруге дейін.

Бүгінгі таңда жеке және заңды тұлғаларға мемлекеттік қызметтің 49 түрі көрсетіледі, оның 45-і электронды түрде. Сонымен, ағымдағы жылдың 9 айында 16 млн-ға жуық мемлекеттік қызмет көрсетілді, оның 99 пайызы электронды түрде, оның ішінде 97 пайызы салық қызметі бойынша.

Сонымен қатар, азаматтардың ағымдағы қажеттіліктерін ескере отырып, смартфондар арқылы мемлекеттік қызметтердің қолжетімділігін қамтамасыз ету жұмыстары жүргізілуде.

Салық төлеу рәсімдерін жеңілдету үшін екі мобильді қосымша іске қосылды. Бұл жеке тұлғаларға арналған «e-Salyq Azamat» және кәсіпкерлерге арналған «e-Salyq Business». Олардың басты артықшылығы – салықты төлеудің жеңілдігі, оларды есептеу, салық салу объектілері туралы ақпаратты түзету, анықтамалар мен хабарламаларды онлайн режимінде алу.

Егер бұрын салықты төлеу үшін «салық органының коды», салықтың өзінің «бюджеттік жіктеу коды» сияқты көптеген мәліметтерді білу қажет болса, қазір мұның бәрі бірдей жеңілдетілді.

— Қаржыгер ретінде жеке сипаттағы сұрақ қойғым келіп отыр. Отбасы бюджетіне кім жауапты, шығындарды кім есептейді? Спортпен айналысуға, кітап оқуға және басқа да бос уақытты тиімді өткізуге уақытыңыз жетеді ме?

— Әрине, үлкен жауапкершілік бірінші ретте маған жүктелген. Дегенмен, қаржыны басқарып, жұмсауда өзіміздің құрған белгілі ымырамыз бар. Жұмыс кестесінің тығыздығына қарамастан кітап оқуға, спортпен айналысуға тырысамын. Бос уақытым болса, оны отбасыммен өткізгенді жөн көретінім анық.