Қағаз бәрін көтереді: Қазақстандағы шағын және орта бизнестің шын жағдайы қалай

СТАТИСТИКАМЕН ОЙНАУ 

Ресми статистика – белгілі бір саланың ғана емес, тұтас экономиканың жай-күйін көрсететін көрсеткіш. Және ол әрдайым оң бағытта болады. «Экономика өсіп келеді, орташа жалақы жоғарылауда, жұмыссыздық төмендеп, инфляция деңгейі түсіп жатыр, ал шағын және орта бизнес (ШОБ) дамуда»… Алайда бұлбұлша сайраған бұл сандар қарапайым қазақстандықтардың шынайы өмірімен сәйкес келе бермейді. Жалақысын келесі айға әрең жеткізетін халық үшін бағаның тұрақты өсуі әлдеқайда өткір мәселе болып отыр.

Бұл айырмашылықтың басты себебі – көз тартарлық ресми статистика. Өйткені үкімет өз жоспарларын дәл осы деректерге сүйене отырып құрады, ал олардың нақтылығы жиі күмән туғызады. Бұған өткен жылғы ауыл шаруашылығы санағы дәлел. Миллиондаған мал басының тек қағаз жүзінде ғана бар екені анықталды. Ал осы аты бар да, заты жоқ жануарларға қомақты субсидиялар бөлініп, соған сәйкес ауыл шаруашылығы министрлігі мал шаруашылығының өсімі туралы есеп берген.

Министрліктерді кінәлау қиын, өйткені олардың қызметі «мақсатты көрсеткіштерге жетумен» өлшенеді. Ал кез келген мемлекеттік бағдарламада бұл көрсеткіштер тек пайыздық өсім немесе төмендеу арқылы белгіленеді. Орталық билік жергілікті биліктен нақты нәтижелерді емес, осы көрсеткіштерді орындауды талап етеді. Ал жергілікті билік аудандық деңгейдегілерден дәл сондай есеп сұрайды. Шынайы жағдайды ашық көрсету – кем дегенде мансаптық өсу мүмкіндігінен айырылу, ал ең нашар жағдайда жұмыстан кету қаупін тудырады.

Бұл үрдіс бұрыннан бар. Мысалы, 2000-жылдардың басындағы Қазақстанның индустриалды-инновациялық даму бағдарламаларының әрқайсысы алдыңғысының «сәтті орындалуына» негізделген еді. Бірақ шындап келгенде нәтиже тек құжат жүзінде ғана болды. Соның салдарынан жүздеген миллиард теңгенің қайда кеткені белгісіз, ал ел индустриалды-инновациялық мемлекетке айнала алмады. Бүгінде дәл осы жағдай шағын және орта кәсіпкерлікті (ШОБ) дамыту саласында да қайталануда.

ДАМИ МА, ДАМЫМАЙ МА 

Ресми статистикаға сүйенсек, өткен жылдың соңында шағын және орта бизнестің (ШОБ) ЖІӨ-дегі үлесі 38%-дан асты, бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда 1%-дан сәл ғана жоғары өсім. Елдегі ШОБ субъектілерінің жалпы саны 2 миллионнан асады, ал бұл салада жұмыс істейтіндер саны 4 миллион адамға жуық. Мемлекеттік органдар дәл осы деректерді алға тартып, шағын және орта бизнестің дамып жатқанын дәлелдеуге тырысады. Алайда назардан тыс қалып жатқан басқа да маңызды мәліметтер бар.

Мысалы, ШОБ-тың тіркелген субъектілерінің шамамен үштен бірі іс жүзінде жұмыс істемейді. Ал белсенді кәсіпорындардың 30%-дан астамы тек сауда-саттықпен айналысады. Сонымен қатар шаруа қожалықтарына жалпы кәсіпкерліктің небәрі 12%-ы ғана тиесілі.

Бұдан бөлек, салықтық ауыртпалықты азайту мақсатында кәсіпкерлердің бизнесті бөлшектеу тәжірибесі де кең таралған. Яғни, салықтан жалтару үшін компаниялар өз қызметкерлерін жеке кәсіпкер (ЖК) ретінде тіркеп, азаматтық-құқықтық шарттар (ГПХ) бойынша жұмыс істеуге мәжбүрлейді. Нәтижесінде, бұл ШОБ субъектілерінің санын жасанды түрде арттырады.

«Бізде шамамен 2 миллион кәсіпкерлік субъектісі тіркелген. Бірақ экономикалық белсенді халық саны 9 миллион екенін ескерсек, бұл бизнес санының тым көп екенін көрсетеді. Мұның себебі, оның ішінде бизнесті бөлшектеу (дробление) әрекеттері болуы мүмкін. Мен бұл құбылысты жақсы немесе жаман деп бағаламаймын. Бірақ қазіргі салық жүйесінің кейбір тетіктері бизнесті осындай амалдарға баруға итермелейтіні анық. Жалпы алғанда, біздің статистика көрсеткіштері тым романтизацияланған», – дейді «Атамекен» ҰКП басқарма төрағасының орынбасары Тимур Жаркенов.

КУРЬЕР ДЕ БИЗНЕСМЕН

Статистиканың тағы бір кемшілігі – оның жеке кәсіпкерлерді (ЖК) шағын және орта бизнес (ШОБ) санатына қосуы. Қазіргі таңда азаматтардың кірістеріне бақылау күшейіп жатыр, сондықтан таксистер мен курьерлер заң аясында жұмыс істеу үшін ЖК ретінде тіркелуге мәжбүр. Мұндай қызмет түрлерін толыққанды бизнес деуге келмейді, бірақ үкімет үшін бұл ШОБ-тың дамуын көрсететін оң көрсеткіш болып есептеледі. Ресми мәліметтерге сәйкес, қазіргі таңда ЖК-лер барлық тіркелген ШОБ субъектілерінің 70%-ын құрайды.

«Біз 1,5 миллион теңгеге дейінгі айналымы бар бизнесті, яғни таксистерді ЖК ретінде тіркеудің қажеті жоқ деген бастаманы көтеріп жатырмыз. Қазір платформалық жұмыспен қамту бойынша пилоттық жоба жүзеге асырылуда. Бұл агрегаторлар арқылы жұмыс істейтін адамдарға ЖК тіркемей-ақ салық төлеуге мүмкіндік береді. Әлеуметтік кодекске өзгерістер енгізілді, енді салық кодексіне де түзетулер дайындалып жатыр. Нәтижесінде біз ШОБ-тың шынайы жағдайын нақтырақ көре аламыз», – дейді «Атамекен» ҰКП басқарма төрағасының орынбасары Тимур Жаркенов.

КІРУ ОҢАЙ, ШЫҒУ ҚИЫН

Қазақстандағы ШОБ жағдайының шынайы көрінісін бұрмалайтын тағы бір фактор – бизнесті ашу оңай болғанымен, оны жабудың күрделілігі. Бұл жағдай статистикада «өлі» кәсіпорындардың жиналып қалуына әкеледі. Сарапшылардың пікірінше, жұмыс істейтін кәсіпорындардың нақты саны ресми мәліметтерден әлдеқайда аз.

«Қызметін тоқтатқан кәсіпорындар саны жүз мыңдап саналады. Өйткені бізде тіркеу рәсімі өте жеңілдетілген – мобильді қосымша арқылы бес минутта тіркеле аласыз. Бірақ бизнесті жабу процесі күрделі. Сондықтан ШОБ-тың нақты ахуалын түсіну үшін арнайы тексеріс жүргізу қажет. Егер бұл жұмыс биыл атқарылса, келесі жылы ШОБ статистикасы күрт өзгереді. Бірақ бұдан қорқудың қажеті жоқ. Шынайы көрсеткіштер мемлекеттік қолдау мен даму шараларын әлдеқайда тиімді етуге көмектеседі», – дейді Тимур Жаркенов.

Алайда ШОБ-тың нақты статистикасын анықтау оның өміршеңдігі мәселесін шешпейді.

БИЗНЕСТІҢ ҒҰМЫРЫ ҚЫСҚА

2023 жылы Jusan Analytics зерттеу орталығы бизнес өміршеңдігіне қатысты зерттеу нәтижелерін жариялады. 2017 жылы ашылған 38,8 мың шағын компания бақылау нүктесі ретінде алынды. Алғашқы жылы олардың 3,2 мыңы жабылды. Екінші жыл кәсіпорындар үшін ең ауыр кезең болды – 2017 жылы құрылған компаниялардың 75%-ы осы кезде жұмысын тоқтатты. Бес жыл ішінде бұл көрсеткіш 80%-ға жетті.

Жалпы алғанда Қазақстандағы бизнестің бес жылдық өмір сүру деңгейі небәрі 18%-ды құрайды. Яғни, әрбір бесінші кәсіпорын ғана осы межеден өте алады. Сонымен қатар соңғы бес жылда микро-бизнестен шағын бизнеске, ал шағыннан орта бизнеске өскен компаниялар саны 500-ден аспайды. Ал ресми статистика деректеріне сүйенсек, Қазақстанда 25 жылдан астам уақыт жұмыс істеп келе жатқан кәсіпорындар үлесі 1%-дан да аз. Бұл елдегі бизнестің тұрақсыздығы мен ұзақ мерзімді өміршеңдігінің төмендігін көрсетеді.

БИЗНЕСКЕ НЕ КЕДЕРГІ 

Қазақстанда бизнестің дамуына кедергі келтіретін факторлар ауқымды, бірақ негізгі себептерді қысқаша былай сипаттауға болады:

Күрделі салық жүйесі. Қазақстандағы салық есебі, әсіресе өсіп келе жатқан бизнес үшін, жеткілікті деңгейде күрделі. ҚҚС (Қосылған құн салығы) бойынша шектеулер, шекті межеден асып кету, оған байланысты айыппұлдар мен тексерулер кәсіпкерлерге қосымша ауыртпалық түсіреді. Көптеген бизнес иелері өсуді шектеуге мәжбүр болады, себебі ҚҚС талаптарына сай болу қиындық тудырады.

Валюталық тұрақсыздық. Экономиканың импортқа тәуелділігі кәсіпкерлікті валюта бағамының өзгерістері алдында дәрменсіз етеді. Әлемдік нарықта шикізат пен өндірістік шығындар қымбаттаған сайын кәсіпкерлердің өзіндік құны өсіп, өнім бағасы қымбаттайды, нәтижесінде сұраныс төмендейді.

Бәсекелестік. Белгілі бір бизнес түрлерінің шоғырлануы, ірі сауда желілерінің және электронды коммерцияның дамуы шағын кәсіпорындардың өмір сүру мүмкіндігін төмендетеді. Әсіресе, бұл сауда және қызмет көрсету салаларына қатты әсер етеді.

Қаржыға қолжетімділіктің төмендігі. Ұлттық Банктің жоғары базалық мөлшерлемесі кәсіпкерлер үшін несиелерді тым қымбат және қолжетімсіз етеді. Сонымен қатар екінші деңгейлі банктер бизнеске несие беруге құлықсыз, өйткені олар бұл секторды жоғары тәуекел аймағы деп санайды.

Тұрақсыз реттеу жүйесі. Заңнаманың жиі өзгеруі бизнесті жоспарлауды қиындатады. Кәсіпкерлерге ұзақмерзімді стратегия құру мүмкіндігі болмайды, өйткені жаңа заңдар мен талаптар күтпеген жағдайда өзгеріп отырады.

Тексерулер мен шенеуніктердің қысымы. Мемлекеттік органдардың бизнеске тексерулер жүргізуі қайта басталды. Кейде бұл тексерулер үлкен айыппұлдармен аяқталады.

Бір қарағанда, кәсіпкер барлық талапты сақтап, заң аясында жұмыс істесе, қиындық болмауы керек. Бірақ шынайы өмірде бұл әрдайым олай бола бермейді. Арнайы экономикалық соттар кәсіпкерлер мен мемлекеттік органдар арасындағы даулардың 50%-ында бизнестің мүддесін қорғайды. Бірақ сот процестері кезінде кәсіпорын қызметі тоқтатылуы мүмкін, тіпті компания шоттары бұғатталуы ықтимал. Бұл бизнестің дамуын айтарлықтай тежейтін тағы бір фактор.