«Күніне қазақ мыңдап өліп жатыр»: Ашаршылық пен қуғын-сүргін жайлы шындық айтылып болды ма

Сұм саясат

Қазақстанда 1937-1938 жылдары болған сталиндік қуғын-сүргін, КСРО-ның басқа аймақтарындай, халықтың әртүрлі санатына, соның ішінде зиялы қауымға, партия кадрларына қарсы бағытталды. Зиялы қауымның мыңдаған өкілі қуғындалып, атылып кетті.

Ашаршылық – кеңес үкіметінің мал мен басқа да азық-түлік өнімдерін тәркілеу арқылы байлардың ауқатты тобын жоюға бағытталған қасақана саясаттың «жемісі» болды.

Қуғын-сүргін мен ашаршылық миллиондаған қазақты опат қылды. Оған қоса мәдени және рухани құндылықтар жойылып, өмір салтынан алшақтаған қазақ қоғамы жойқын зардаптарға ұшырады.

«Асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын»

1929-33 жылдары Қазақстандағы ашаршылық — «байларды тап ретінде жоюдың» ресми саясатынан, ұжымдастыру, орталық билік органдарының азық-түлік дайындау жоспарын ұлғайтуынан, сондай жолмен малды тәркілеуінен туды.

1929 жылы алғашқы бесжылдықты және ұжымдастыруды жариялаған Сталин Қазақстаннан бүкіл елді тамақтандыратын аграрлық және мал шаруашылығы базасын құруды мақсат етті.

Ұжымдастыру басталардан бір жыл бұрын совет өкіметі Қазақстанда жергілікті байлардың малын жаппай тәркіледі. Қазақ халқының санасына «көшпелі өмірдің мүлде тиімсіздігі» жөнінде насихат жүргізілді.

Қырылғандар

1928 жылы байлар қуғындалып, қазақтың дәстүрлі шаруашылықтары күйрегеннен кейін 1931 жылы қазақ даласын аштық жайлады. Ал келесі жылында ауқымды апатқа айналды. Адамның мәйіті қала көшелерінде, вокзал ғимараттарында, дала жолдарында жайрап жатты. Аштықтан қашқандар босып кетті, оларға совет билігі дұшпан элементі ретінде қарады.

Америкалық зерттеуші Сара Кэмерон аш адамдарды қалалар мен колхоздардан алыстатып, далада өлуге қалдырғаны жөнінде дәлелдер келтіреді.

– Данеман есімді шенеунік Гуляевка ауылына барар жолда және сексеуіл түбінде, жол жиектерінде қырылып жатқан мәйіттерді көргенін айтты. Үштөбе ауылында көлік бөлімшесінің қызметкері мәйіттер жолдың бойында көптеп жатқанын, теміржол бойындағы арықтар мәйітке толып кеткенін хабарлады. Ауыл тұрғындарының жаңа қабірлерді қазуға күші жетпеді әрі ауылдағы әрбір шұңқыр мәйіттерге толып кетті, – дейді зерттеуші мұрағат деректеріне сүйеніп.

Азық табу үшін адамдар кез-келген өсімдік жамылғысын, жылқы немесе сиыр терісін, кеміргіштерді жей бастады. Босқындар бір-бірін өлтіріп, каннибализм жағдайлары тіркелді. Кейбіреулер өз балаларының етін сатуға, оны нанға айырбастауға тырысты (мұндай жағдай Ресейдің ФСБ мұрағатында ашылған ОГПУ есептерінде жазылған).

Миллиондап саналатын жазықсыз құрбандар

Әртүрлі деректер бойынша, 1931-1933 жылдары Қазақстанда 3,2 миллион адам опат болған. Миллионға жуық қазақ көршілес республикаларға және КСРО-дан тыс жерге, атап айтқанда Қытай, Моңғолия, Иран мен Ауғанстанға босып кетуге мәжбүр болды.

Қазақстанның кейбір тарихшылары айтарлықтай көбірек санды келтіреді. Мәселен, профессор Әбжанов «ашаршылық кем дегенде 4 млн қазақтың өмірін қиды. Жергілікті халықтың алтыдан бір бөлігі тарихи отанын біржола тастап кетті. 1911 жылы халықтың 82%-ын құраған 6,5 млн қазақтың 1939 жылға қарай небәрі 2,3 млн-ы қалды. Олардың республика халқының құрамындағы үлес салмағы 38%-ға дейін төмендеді» деп жазады.

2013 жылы М.В. Птухи атындағы Украинаның демография және әлеуметтік зерттеулер институты 1932-1933 жылдардағы аштықтан болған салыстырмалы адам шығыны Қазақстанда – 22,42%, Украинада – 12,926%, Ресейде – 3,17%-дан жоғары болғанын хабарлайды.

Жоғарыда келтірілген мәліметтер сол кезде Қазақстан КСРО-ның барлық аймақтарынан қарағанда аштықтан ең қатты зардап шеккен ел деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Бұл The Wall Street Journal жариялаған «ұмытылған совет аштығы» мақаласында да аталып өткен.

Назарбаевтың осы бағыттағы саясаты 

КСРО-ның екінші конституциясында 1936 жылы ғана 10-баптың пайда болғаны назар аудартады: «азаматтардың еңбек кірістері мен жинақтарына, тұрғын үй мен қосалқы үй шаруашылығына, үй шаруашылығы мен тұрмыстық заттарға, жеке тұтыну мен ыңғайлылық заттарына жеке меншік құқығы, сондай-ақ азаматтардың жеке меншігіне мұрагерлік құқығы заңмен қорғалады».

Ал Кеңес одағының 1924 жылғы бірінші конституциясында меншік туралы мүлде айтылмаған.

1992 жылы Қазақстанның үкіметтік комиссиясы ашаршылықты геноцид ретінде қарастыру керек деп шешті, бірақ одан әрі бұл тақырыпқа дендей алмады. Ал 2012 жылдың мамырында Назарбаев ашаршылықты қоғамдық талқылау қайта басталуы мүмкін екенін, бірақ оның шектеулі түрде екенін айтты: ол қазақтарды оқиғаны есте сақтауға шақырды, бірақ оларға апатты «саясиландырудың» қауіпті екенін де ескертті.

СІМ үндемейді 

Ресейдің Украинаға ашқан соғысына дейін де тәуелсіздік алғаннан бері Голодоморды Геноцид деп тану мәселесін Украина үнемі көтеріліп келе жатыр. 2023 жылдың шілдесінде 35 ел бұл бастаманы ресми түрде қолдады.

Сонымен қатар, 1932-33 жылдардағы Голодоморды Еуропа кеңесінің Парламенттік Ассамблеясы мен Еуропа Парламенті украин халқының геноцид актісі деп таныды.

2010 жылы Қазақстан БҰҰ Бас Ассамблеясының «1932-1933 жылдардағы Украинадағы Голодомор: аштықты геноцид актісі деп тану» қарарының тең авторы болды.

– Қазақстан Республикасы 1932-1933 жылдары Украинадағы ашаршылық құрбандарын еске алуға құрметпен қарайды. Қазақстан Голодоморды алғашқылардың бірі болып геноцид актісі деп таныды және оны халықаралық деңгейде мойындауды дәйекті түрде қолдайды, — делінген ҚР СІМ 2022 жылғы мәлімдемесінде.

Бірақ біздің СІМ әлемдік қоғамдастыққа өз халқының қасіреті жөнінде неге осылай жар салмайтыны түсініксіз.

«Көшпенділерді құрту керек болған» 

Ашаршылық пен сталиндік қуғын-сүргін алапат әлеуметтік-экономикалық салдарға апарып соқты. Қазақ КСР-дегі қуғын-сүргін саяси себептерге байланысты болды. 1937 жылы ЦК ВКП(б) Сталин және оның айналасындағылардың «халық жауларын жою» қажеттілігіне байланысты шешімін жергілікті қызыл белсенділер іліп әкетті.

2020 жылдың 24 қарашасында Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия құрды. Ресми мәліметтер бойынша, 1937-1938 жылдары Қазақстанда 120 мыңнан астам адам қудаланып, 25 мың адам атылған.

Мемлекеттік комиссияның мүшесі, Гумилев атындағы ЕҰУ профессоры, тарих ғылымдарының докторы Арайлым Мұсағалиева «Азаттық радиосына» берген сұхбатында «Ресейдің орталық мұрағаттарында «Совет ауылының трагедиясы», «Совет ауылы ВЧК-ОГПУ-НКВД көзімен» құжаттар жинағы барын айтқан. Бұл құжаттарда Қазақстанға миллион адам қоныс аударуға мәжбүр болғаны айтылған. Ресейлік ғалым Федор Синицын өзінің «Кеңес мемлекеті және көшпенділер» кітабында «миллион адамды қоныстандыру үшін көшпенділерді жою мақсаты болғанын жазады. Оның айтуынша, совет өкіметі көшпелі экономиканы мүлде қабылдамаған.

Террор 

Тарих ғылымдарының докторы Сергей Кропачевтің айтуынша, 1917 жылы билікті большевиктер басып алғаннан кейін 1937 жыл –коммунистік режим кеңінен қолданған саяси қуғын-сүргіннің шырқау шыңы болды деп жазады. Бұл айсбергтің шыңы, репрессиялық саясаттың ең биік нүктесі болды.

Оның пікірінше, 1937-1938 жылдары саяси террордың басталуының екі үлкен себебі бар. Біріншіден, террор Сталинге немесе оның жүйесіне гипотетикалық қауіп төндіруі мүмкін адамдарға, жекелеген санаттарға және азаматтар тобына бағытталған. Екіншіден, 1937-1938 жылдардағы жаппай саяси қуғын-сүргін КСРО-да қатігез тоталитарлық режимді нықтап берді. Террордың көмегімен большевиктер күрделі саяси, экономикалық, әлеуметтік, ұлттық, мәдени және басқа мәселелерді шешті.

Ашаршылықтың салдары 

Миллиондаған қазақ аштықтан қаза тапты, бұл Қазақстандағы жұмыс күшінің айтарлықтай қысқаруына әкелді. Өнеркәсіптің дамуына кері әсерін тигізді.

Ашаршылық сонымен қатар малдың жаппай қырылуына әкеліп соқтырды, бұл Қазақстанның ауылшаруашылық базасына нұқсан келтірді және мал шаруашылығының және онымен байланысты былғары және тоқыма сияқты салалардың дамуына кері әсер етті.

Аштық пен жұмыс күшінің жетіспеушілігі барлық салада, соның ішінде тау-кен, өңдеу және құрылыс салаларында өндірістің төмендеуіне апарып соқты.

Рухани даму жолында ашаршылық қазақ халқы үшін миллиондаған адамның опат болып, дәстүрлі өмір салтының бұзылуына жеткізген үлкен жара болды. Онымен бірге болған аштық пен қуғын-сүргін қазақтардың көптеген мәдени және рухани құндылықтарының, соның ішінде тілдің, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың жоғалуына апарып соқты.

Күніне қазақ мыңдап өліп жатыр,
Тұқымы сағат сайын кеміп жатыр.
Өз баласын үйітіп, сирағын жеп,
Көр азабын тірідей көріп жатыр, – деп Ілияс Жансүгіровтың жазатыны осы кез.

Қос қасірет 

Қазақстандағы 1937-1938 жылдардағы ашаршылық пен қуғын-сүргін мынаны біріктіреді:

• екі оқиға да кеңес үкіметінің наразылықты басуға және өз билігін нығайтуға бағытталған саясатының бөлігі.
• Ашаршылық та, қуғын-сүргін де зорлық-зомбылық пен террормен бірге жүрді.
• Екі оқиға да Қазақстанның автохтонды халқының физикалық, рухани, ақыл-ой жағдайына терең және травматикалық әсер қалдырды.
• Қазақстандағы Ашаршылық пен сталиндік қуғын-сүргін сталиндік режимнің неғұрлым ауқымды саясатының бір бөлігі болды және елеулі әлеуметтік-экономикалық және адами салдарға апарып соқты.

Бұл оқиғалар Қазақстан халқы үшін орасан зор адам шығыны мен қайғы-қасіретке алып келді, олардың салдары көптеген отбасылар мен жалпы қоғам үшін жойқын болды, өңірдің әлеуметтік құрылымы мен демографиясына айтарлықтай әсер етті.

Ресей трагедияны мойындамайды

Ал Ресей КСРО-ның мұрагері ретінде әлі күнге дейін өзінің өткен заманының символдарымен өмір сүреді. Онда сәл өзгертілген мәтіні бар әнұран бар, Сталиннің саясатын жақтаушылары да көбейіп барады, Қазақстандағы Ашаршылықты мойындамайды. Мұның бірнеше себептері бар, біздің ойымызша:

• Ресей үкіметі кеңестік режим жасаған қылмыстардың, соның ішінде Ашаршылықтың ауқымы мен ауырлығын жоққа шығарады немесе төмендетіп көрсетуге тырысады.
• Ресей мен Қазақстан тығыз экономикалық және саяси байланыста, ал Ресей үкіметі ашаршылықты мойындай отырып, бұл қатынастарды бұзғысы келмейді.
• РФ Қазақстанды өзінің ықпал ету саласының бір бөлігі ретінде қарастырады және оның заңдылығына күмән келтіруі мүмкін оқиғаларды мойындағысы келмейді.

Сонымен қатар, Ресей үкіметінің ресми ұстанымы – ашаршылық тек Қазақстан немесе Украинада ғана емес, Кеңес одағының барлық республикаларына әсер еткен трагедия болды. Ресей сонымен бірге Кеңес өкіметі ашаршылықты әдейі тудырған жоқ, керісінше бұл ұжымдастыру мен индустрияландырудың сәтсіз саясатының соңы деп санайды.

Алайда, көптеген тарихшылар мен сарапшылар бұл ұстанымға қарсы шығып, ашаршылық Кеңес үкіметінің қазақтың өзін-өзі тануын басуға бағытталған қасақана саясат болды деп мәлімдейді.

Қалай болғанда да, бір кездері «Ашаршылық қазақ халқының Геноцидке ұшыраған күні» деп аталатын кезге де жететінімізге сенеміз. Біздің ойымызша, бұл фактор «ұлылығына» сеніп, өзінен басқа ешкімді мойындамайтын мемлекетпен неғұрлым тепе-тең қарым-қатынас орнатуға мүмкіндік береді.