ЖИ Қазақстандағы еңбек көші-қоны нарығын қалай өзгертеді: инфрақұрылым бар, бірақ мигранттар арасында «Цифрлық алшақтық» сақталуда

Қазақстан өзінің цифрлық экономикасының негізі ретінде жасанды интеллект (ЖИ) құруда. Орталық Азиядағы алғашқы суперкомпьютерді іске қосу, бұрынғы цифрлық даму министрлігінің базасында жасанды интеллект министрлігін құру, «Цифрлық отбасылық картаны» енгізу және көші-қон порталын дамыту (migration.enbek.kz) — мұның бәрі мемлекеттің технологиялық саладағы елеулі амбицияларын айғақтайды. Мысалы, портал қандас мәртебесі, квоталар, рәсімдерге жазбалар, жұмыс және бизнес-визалар үшін бірыңғай нүктеге айналды; Enbek экожүйесі қол процестерін біртіндеп цифрлық жүйеге ауыстырады. А skills.enbek.kz порталы Қазақстанда жұмыс іздеп жүрген адамдардың дағдылары мен білімдерін күшейтуге арналған.

Сонымен қатар, нормативтік орта қалыптасады: ЖИ туралы заң жобасы Мәжілісте бірінші оқылымнан өтті; ол тәуекелге бағдарланған тәсілді және бірқатар жоғары тәуекел тәжірибелеріне тыйым салуды енгізеді (осалдықтарды манипуляциялау, әлеуметтік скоринг, эмоцияларды келісімсіз тану, қоғамдық орындарда беттерді нақты тану – заңда белгіленген жағдайларды қоспағанда), сондай-ақ «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ оператордың қарамағына ЖИ ұлттық платформасын бекітеді .

Алайда, цифрлық инфрақұрылым барған сайын күшейе түссе де, осал топтар арасында, ең алдымен еңбек мигранттары арасында елеулі алшақтық сақталуда: цифрлық сауаттылықтың төмен деңгейі және жаңа шындықта жұмыс істеуге дайындықтың әлсіздігі жұмыспен қамту жолындағы кедергілерге айналу қаупі бар.

Асқар Синчев – GIMI Innovation Awards 2024 лауреаты («Мемлекеттік сектордағы үздік инноватор» санатында 2-ші орын) және UNIDO құзыреттер орталығының өнеркәсіптегі ЖИ әдеп және реттеу жөніндегі кеңесінің мүшесі, сондай – ақ Халықаралық көші-қон ұйымының (ХКҰ) сарапшысы — Қазақстанның бағалауы бойынша ең озық институционалдық, құқықтық және аймақтағы сандық архитектуралар, көрші елдер үшін қарқын орнату. Бірақ, ол атап өткендей, мемлекеттік стратегияда көші – қонға – ішкі және сыртқы — ЖИ дәуірінде сөзсіз күшейетін еңбек нарығының сын-қатерлеріне жауап берудің тиімді құралы ретінде нақты назар аударылмайды.

Дүниежүзілік экономикалық форумның болжамына сәйкес, 2030 жылға қарай жұмыс берушілер жұмысшылардың негізгі дағдыларының шамамен 40% — өзгертуді күтеді. Бұл ретте салалар әртүрлі траекториялар бойынша дамиды. Қаржы секторы, Көлік және өндіріс міндеттерді толық автоматтандыруға бейім болады, ал білім беру, денсаулық сақтау және шығармашылық индустрияларда технология адамның жұмысын толықтырады. Қазақстан үшін бұл өте маңызды: мигранттар мен біліктілігі төмен қызметкерлердің едәуір бөлігі құрылыста, ауыл шаруашылығында, логистикада және бөлшек саудада – автоматтандыру біртіндеп қарқын алып келе жатқан секторларда жұмыс істейді. Дамыған цифрлық құзыреттілікті талап ететін салаларда олардың қатысуы минималды болып қала береді.

«Халықтың осал топтары жұмыс орындарының мүлдем болмауына байланысты емес, мигранттар мен біліктілігі төмен жұмысшылардың дағдылары жасанды интеллект экономикасының талаптарына сәйкес келмеуі мүмкін болғандықтан, еңбек нарығына қолжетімділікті ұзақ уақытқа жоғалту қаупі бар. Бұл алшақтықты жеңілдету үшін қайта даярлаудың жүйелі тетіктері, бұрын алынған құзыреттерді Тану (халықаралық немесе кем дегенде аймақтық деңгейде) және еңбек ұтқырлығының тиімді құралдары қажет», — деп атап өтті Синчев.

Қауіп — бұл ЖИ-нің жұмыспен қамтуға әсері сызықтық емес, секіріс түрінде дамиды. ЮНКТАД мәліметтері бойынша, 2033 жылға қарай ЖИ әлемдік нарығы 4,8 трлн долларға жетеді және өзгерістер жұмыс орындарының 40% — на дейін әсер етеді. Бұл «инерцияға» бейімделу кеш болуы мүмкін дегенді білдіреді.Опасность заключается и в том, что влияние ИИ на занятость развивается не линейно, а скачкообразно. По  ЮНКТАД, к 2033 году мировой рынок ИИ достигнет 4,8 трлн долларов, а изменения затронут до 40% рабочих мест. Это означает, что адаптация «по инерции» может оказаться запоздалой.

Қазақстандық еңбек нарығы осы қайшылықтардың барлығын көрсетеді. Автоматтандырудың жоғары әлеуеті бар секторлар — логистика, құрылыс, өңдеу өнеркәсібі мен сауданың жекелеген сегменттері — негізінен еңбекші мигранттарды қоса алғанда, төмен және орташа білікті кадрларға сүйенеді. Олар үшін репрессия қаупі әсіресе жоғары. Керісінше, ИКТ, қаржы және креативті индустрия салалары жасанды интеллектті енгізуден пайда көре алады, бірақ мұнда кіріс шегі өте жоғары: аймақтар бойынша біркелкі бөлінбейтін құзыреттер қажет. Бұған тілдік кедергілерді, оқуға қол жетімділіктің шектелуін және мигранттардың жұмыспен қамтылуының тұрақты емес мәртебесін қосайық, және олар үшін жаңа мамандықтарға көшу қиын болып қала береді.

«Микро деңгейде мигранттар қауымдастығында цифрлық сауаттылықтың төмен деңгейі және алгоритмдік жалдаудан цифрлық сәйкестендіруге дейінгі ЖИ мүмкіндіктерін шектеулі түсіну сақталады. Технологиялық инновациялардың жылдамдығы мен пайдаланушылардың оларды қолдануға дайындығы арасындағы бұл алшақтық бейімделудің негізгі кедергілерінің біріне айналады», – деп түсіндіреді Синчев.

Халықаралық контекст те рөл атқарады. 2023 жылдан бастап БҰҰ ЖИ тәуекелдерін реттеуге күш салды. Бас Ассамблея қауіпсіз және сенімді жүйелер туралы, сондай-ақ ЖИ-құзыреттерін дамыту саласындағы халықаралық ынтымақтастық туралы алғашқы қарарларды қабылдады. Өз кезегінде, Халықаралық көші – қон ұйымы ЖИ-ді 2024-2028 жылдардағы стратегиялық жоспарға біріктірді және «зиян келтірмеу», ашықтық, адамды бақылау және деректерді қорғау қағидаттары бекітілген «ЖИ-ді этикалық және жауапкершілікпен пайдалану жөніндегі нұсқаулықты» қабылдады.

«ХҚҰ-ның даладағы тәжірибесі, сондай – ақ оның мигранттардан бастап бүкіл әлемдегі жеке және мемлекеттік секторға дейінгі барлық деңгейлердегі бірегей өзара әрекеттесуі бұл ұйымды табиғи сараптама орталығына айналдырады. Бұл ХБҰ – ға халықаралық стандарттарды «жергілікті жерлерде» тәжірибемен үйлестіре отырып, институционалдық дайындықты дамыта отырып және көші-қонды басқарудың тиімділігін арттыра отырып, ЖИ дәуірінде таптырмас рөл атқаруға мүмкіндік береді», — деп атап өтті Синчев.  Айта кетейік, ХКҰ «Еңбек ресурстарын дамыту орталығы» АҚ және «Қазпошта» АҚ-мен бірлесіп, Қазақстаннан және Орталық Азияның басқа елдерінен еңбекші-мигранттарды шетелде қауіпсіз, реттелген және ақпараттандырылған жұмысқа орналастыруға даярлауға бағытталған «Ашық Әлем» ақпараттық науқанын іске қосты. Еңбек мигранттары науқаны шеңберінде қазақстандық мемлекеттік платформаларда қолжетімді қорғау қызметтері мен тетіктері туралы ақпарат алу — skills.enbek.kz және migration.enbek.kz, оның ішінде еңбек ұтқырлығы орталықтары мен мансаптық өсу орталықтары базасында тренингтер мен консультациялардан өту

Алайда, жаһандық бастамалар, тіпті ұлттық деңгейде дамыған инфрақұрылым ең бастысы – мамандықтары жойылып кету қаупі төнген адамдарды цифрлық ауысуға қалай қосу керектігін шешпейді. Өкінішке қарай, жүйелі қайта даярлаусыз, жаңа рөлдерге көшу үшін көпірлер жасамай және мигранттардың цифрлық қызметтерге қол жеткізуінсіз бұл күш-жігер тек витринаға айналуы мүмкін.

«ЖИ дәуіріндегі көші-қон — бұл жанама процесс емес, бейімделудің негізгі құралы: цифрлық инфрақұрылымды, институционалдық және құқықтық ортаны құра отырып, Қазақстанға осал топтарды қолдайтын цифрлық сервистер мен мемлекеттік қызметтер арқылы еңбек ұтқырлығын стратегиялық дамыту маңызды. Сонда жасанды интеллект-ауысу олар үшін де мүмкіндіктер терезесіне айналады», — деп түйіндейді сарапшы.

Бүгінде Қазақстанда ЖИ үшін «жылдамдық жолы» салынды. Бірақ басты міндет — ел экономикасын күнделікті жұмысымен қамтамасыз ететіндерді шетте қалдырмау. Бұл инфрақұрылымды адамдардың дайындығымен байланыстыра ала ма, жоқ па, бұл AI даму құралы немесе теңсіздікті күшейтетін құрал бола ма, соған байланысты.