Алаяқтар, кибербуллинг және басқа да қауіптер: демалыс кезінде балаларды онлайн-қатерлерден қалай қорғауға болады

Жақында мектеп оқушыларының демалысы басталады, және оларда бос уақыт көбейеді. Соның ішінде онлайн-ойындар, әлеуметтік желілерде қарым-қатынас жасау және басқа да интернет-ойын-сауыққа уақыт артады. Баланың гаджеттермен өткізетін уақыты ұлғайған сайын, ол киберқауіптерге, мысалы, алаяқтыққа тап болу ықтималдығы жоғарылайды. Сондықтан дәл осы кезеңде цифрлық қауіпсіздік ережелерін баламен талқылау өте маңызды. Балаларды онлайн-қатерлерден қалай қорғауға болатынын қарастырайық.

Желіде қарым-қатынас жасау: қандай қауіптер бар?

Қазіргі балалар белсенді онлайн-өмір сүреді және әлеуметтік желілерде көп уақыт өткізеді. Мұны « Касперский Зертханасы» жүргізген сауалнама деректері растайды. Қазақстандағы ата-аналардың жартысынан көбі (56%) баласының жеке парақшасы бар екенін айтты. Кейде балалар әлеуметтік желілерді мектепке дейінгі жаста игере бастайды: сауалнамаға қатысқан ата-аналардың 14%-ы олардың балалары 4-6 жаста екенін атап өтті. Жас ұлғайған сайын онлайн-активтілік арта түседі. Мысалы, 12-15 жас аралығындағы жасөспірімдердің ата-аналарының 78%-ы, ал 16-18 жастағы жасөспірімдердің ата-аналарының 85%-ы олардың балаларының әлеуметтік желіде өз парақшалары бар екенін айтты.

Әлеуметтік желілерде балалар тек хабарламалармен алмасып қана қоймай, сонымен қатар контентті белсенді түрде бөліседі. Ата-аналардың жартысы (49%) балаларының жеке парақшасында жеке фотосуреттері бар екенін айтты, ал 24%-ы олардың балалары телефон нөмірін көрсеткенін атап өтті. Сонымен бірге, ересектер әрдайым балалардың интернетте не бөлісіп жатқанын мұқият қадағалай бермейді. Әр бесінші ата-ана (19%) баласының әлеуметтік желілерге қандай ақпарат жариялайтынын білмейтінін мойындаған.

«Балалар өз өмірлерінің жарқын сәттерімен бөліскісі келеді, және бұл қалыпты нәрсе», – деп түсіндіреді «Касперский Зертханасы» балалардың онлайн-қауіпсіздігі бағытының жетекшісі Андрей Сиденко. «Алайда бала әрқашан ықтимал қауіптерді түсіне бермейді. Мысалы, егер интернетте тым көп жеке ақпарат ашық қолжетімді болса, оны алаяқтар, бопсалаушылар немесе бақылаушылар пайдалана алады».

Одан да қауіптісі – бейтаныс адамдар бұл ақпаратты баламен байланыс орнату және тіпті онымен кездесуге әрекет жасау үшін қолдануы мүмкін. «Бұрын балаға сенімге кіру үшін ұзақ уақыт бойы оны аңду, қызығушылықтарын білу қажет болатын. Ал виртуалды кеңістік қаскөйлерге оның жеке басы туралы барлық мәліметті оңай алуға мүмкіндік береді, тіпті шынайы өмірде байланысқа шықпай-ақ», – дейді психолог Ольга Костенко.

Баланы қауіпті жағдайлардан қорғау үшін отбасында цифрлық қауіпсіздік ережелерін талқылау маңызды, деп атап өтті Андрей Сиденко. Бала өзіне қатысты ақпаратты тым көп жариялау қауіпті екенін түсінуі тиіс. Әрине, бұл мүлде ештеңе бөлісуге болмайды дегенді білдірмейді – тек тәуекелдерді ескеру қажет. Кейбір фотосуреттерді немесе бейнелерді жақын адамдарға жеке хабарлама арқылы жіберуге болады, бірақ оларды ашық түрде жарияламаған жөн, деп түсіндіреді Сиденко. Сондай-ақ, жеке парақшаны жабық етіп қою ұсынылады, осылайша жеке материалдарды тек достары ғана көре алады.

Мұндай әңгімелерде баланы қыспаққа алмай, онымен жылы, сенімді қарым-қатынас орнату маңызды. «Баламен бірге уақыт өткізу, ойын ойнау сенімділікті арттыруға көмектеседі. Бұл оның қолдау мен түсіністікті виртуалды әлемнен іздемеуі үшін маңызды», – деп кеңес береді психолог Костенко.

Алаяқтық және басқа да қаржылық қауіптер

Онлайн-алаяқтықтың ең көп таралған түрі – фишинг, яғни қаскөйлер алдау арқылы жеке деректерді қолға түсіруге тырысады. Мысалы, оқушының электрондық поштасына ірі интернет-дүкеннің атынан «ұтыс ойынында жеңіске жеттіңіз» деген хабарлама келеді. Оны алу үшін тек сілтемеге өтіп, өз аккаунтының деректерін енгізу қажет. Егер бала бұл талапты орындаса, барлық ақпарат алаяқтардың қолына түседі. Осы деректер арқылы олар аккаунттарға қол жеткізіп, ақшаны немесе құпия мәліметтерді ұрлай алады.

Фишингтен бөлек, балалар қаржылық скамға тап болуы мүмкін. Бұл жағдайда алаяқтар құрбандарын өз еркімен ақша аударуға мәжбүрлейтін түрлі схемаларды ойлап табады. Мысалы, олар «тиімді инвестициялық жоба» ұсынып, оған ақша салуға көндіреді. Әрине, бұл қаражат қаскөйлердің қалтасына түседі.

Қаржылық қауіптер тек алаяқтармен шектелмейді. «Касперский Зертханасы» жүргізген сауалнамаға сәйкес, көптеген балалар ата-аналары қолданатын сервистерге қол жеткізе алады. Кейде олар мұндай қызметтерді өте ерте жастан бастап пайдалана бастайды. Ата-аналардың 15%-ы балаларында онлайн-кинотеатрларға қолжетімділік бар екенін айтты. Бұл балалардың 17%-ы 4-6 жаста, ал 13%-ы 7-11 жаста.  14%-ы балаларында онлайн-дүкендер мен маркетплейстерге кіру мүмкіндігі бар екенін айтты. Оның 6%-ы 4-6 жаста, 11%-ы 7-11 жаста.   Сонымен қатар, балалар ата-аналарының музыкалық қосымшалардағы (13%), тамақ жеткізу сервистеріндегі (10%) және такси қызметіндегі (14%) аккаунттарын пайдалана алады.

Бұл сервистерді қолдану барысында балалар кейде қателіктер жіберіп, қаржылық шығындарға ұшырауы мүмкін. Қазақстандағы әрбір оныншы ата-ана осы себепті ақшасынан айырылғанын айтқан. Сонымен бірге, әр бесінші ата-ана 16 мың теңгеден жоғары сома жоғалтқанын атап өткен.

«Мұндай қауіптерді ескерген жөн. Бала ата-анасының картасынан ақылы сынақ жазылымын рәсімдеуі мүмкін, кейіннен одан тұрақты түрде ақша алынады. Немесе ересектердің аккаунты арқылы қымбат зат сатып алып, оны қайтара алмауы ықтимал. Сондықтан балаларға тек кең таралған алаяқтық әдістері туралы айтып қана қоймай, қаржылық сауаттылық негіздерін де үйрету маңызды. Олар өз жазылымдары мен сатып алуларын мұқият бақылап, банк картасының деректерін немесе басқа құпия ақпаратты күмәнді сайттарға енгізуге болмайтынын білуі тиіс. Сондай-ақ, барлық аккаунттарға өз карталарын байламағаны жөн», – деп түсіндіреді Андрей Сиденко.

Кибербуллинг

Тағы бір маңызды қауіп – кибербуллинг, яғни интернеттегі қорлау және қудалау. Бұл әлеуметтік желілердегі агрессивті, қорлайтын пікірлер, қорқыту хабарламалары болуы мүмкін. «Касперский Зертханасы» жүргізген сауалнама нәтижесінде 3% қазақстандық ата-ана балаларының немесе олардың достарының кибербуллингке байланысты топтар құрғанын мойындады. Алайда бұл мәселенің ауқымы әлдеқайда үлкен болуы мүмкін, себебі ересектер көбінесе мұндай жағдайлардан хабарсыз немесе бұл туралы ашық айтқылары келмейді.

Балаға егер ол кибербуллингтің құрбанына айналса, ешқашан қорлаушыларға жауап бермеу керек екенін түсіндіру маңызды, – дейді «Касперский Зертханасының» өкілі Андрей Сиденко. Ең бастысы – бала өзін кінәлі сезінбеуі тиіс. Оның көңілін көтеру үшін танымал адамдардың да әлеуметтік желілерде жиі жағымсыз пікірлер алатынын мысалға келтіруге болады.

Сонымен қатар, баламен өзінің кибербуллингке қатысуының қауіптілігі туралы сөйлесу қажет. Жәбірленушінің қандай сезімде болатынын түсіндіріп, басқаларды мазақтауға немесе қорлауға болмайтынын айту маңызды.

«Әр бала ең басты ережені білуі керек: егер оған түсініксіз, жағымсыз немесе қорқынышты жағдай орын алса, ол бірден ата-анасына айтуы қажет», – дейді психолог Ольга Костенко.

Өкінішке қарай, балалар көбінесе ата-аналарынан қорқып, бұл туралы айтпайды. Олар жазаға тартылудан, ата-анасын ренжітуден немесе бұдан да жаман жағдайлардан қорқуы мүмкін. Кейде олар өздеріне немесе жақындарына қауіп төнуі мүмкін деп ойлап, үндемейді.

«Бала ата-анасы ренжісе немесе ұрсып тастаса да, олар – оған көмектесе алатын жалғыз адамдар екенін нақты түсінуі керек», – деп атап өтті психолог.

*Осы зерттеу «Касперский Зертханасының» тапсырысы бойынша ОнИн компаниясымен Қазақстанда 2024 жылы жүргізілді. Барлығы 1001 адам сұралды.